Uit de oude doos: Een geraffineerde verleider

 

Hanny (Johannasblogs) was vroeger mijn redacteur bij een landelijk dagblad. In de discussie rond de boze Frans Kok – die paleo belachelijk en zelfs gevaarlijk vindt, maar warme banden onderhoudt met ondermeer de suikerbusiness – herinnerde Hanny aan een stuk over suiker dat ik in 2001 in haar opdracht maakte. Na publicatie trok de SuikerUnie een omvangrijke advertentiecampagne in, waardoor de krant meer dan 100.000 gulden (dit speelde in 2001) misliep. Vanuit het standpunt van de SuikerUnie kan ik me die stap wel voorstellen. Maar het schetst wel een maatschappelijk dilemma. Zelfs ik 😉 keek na dat geintje wel drie keer uit voor ik iets negatiefs over suiker schreef, want de mannen en vrouwen die de krant runnen, moeten wel winst maken. Het maakt ook duidelijk welke geallieerden Frans Kok c.s. hebben gekozen. Wiens belangen zij uiteindelijk dienen. Twaalf jaar later is er weinig veranderd. Voor de aardigheid volgt hier nog eens dat oude stuk.

Vroeger alleen maar de schuldige van gaatjes in het gebit, nu in de verdachtenbank vanwege verslavende effecten, vetzucht, diabetes en hart- en vaatziekten. Suiker geeft meer energie dan goed voor ons is.

Telkens als psychiater Alexey Boris Kampov-Polevoy een alcoholist in zijn spreekkamer had gehad, moest hij de snoeptrommel en de schaal met suikerklontjes bijvullen. Ladingen suiker kieperden de verslaafden in hun koffie en hun onbeheerste gretigheid naar de toffees overtrof die van zijn kinderen. Patiënten zonder wodkaprobleem waren daarentegen nauwelijks geïnteresseerd in de zoetigheid op zijn bureau. Was er sprake van een verband tussen snoeplust en verslaving? Kampov-Polevoy besprak wat hij zag met collega’s, kreeg niets dan laconieke bevestiging en dacht er niet verder over na. Een alcoholhulpverlener in het Rusland van voor de Perestrojka had geen tijd om zich te verdiepen in elegante verslavingstheorieën.

Zoals zoveel getalenteerde, ambitieuze Russen week Kampov-Polevoy eind jaren tachtig uit naar de Verenigde Staten. Daar drukte de praktijk van alledag hem opnieuw op de excessieve suikerconsumptie van alcoholisten en – this is America – junks. Nu had hij wel de tijd en de middelen om te zoeken naar een parallel. In 1997 leidde zijn observatie tot een opmerkelijke studie in het American Journal of Psychiatry. Daarin constateerde Kampov-Polevoy dat suiker in de hersenen soortgelijke biochemische processen op gang brengt als alcohol en narcotica. En ook: een sterke hang naar suiker is een krachtige voorspeller van alcoholmisbruik.

Dat betekent overigens niet dat suiker drugsmisbruik zou uitlokken. Wellicht zijn sommige stoffen verslavend omdat ze zo handig zijn in het nabootsen van het effect dat suiker op de hersenen heeft. Zowel suiker als drugs prikkelen het pleziercentrum, weten verslavingsdeskundigen inmiddels. De meest verslavende drug, heroine, is een uitstekende eetlustremmer, net als cocaine en amfetamine. Rokers die net zijn gestopt, kennen allemaal de snoeplust die ze overvalt. En de cocktail van suiker en alcohol blijkt extra verslavend, wat de populaire mixdrankjes zoals Barcardi Breezer en Smirnoff Ice in een wel heel verdachte hoek plaatst.

Duidelijk is inmiddels dat suiker, net als alcohol, voor de een een sterkere verleider is dan voor de ander. Naar schatting is zo’n zeventig procent van de zwaarlijvigen gevoelig voor de suikerkick. Bij mensen met een normaal gewicht ligt dit percentage lager. “Het eten van suiker veroorzaakt een snelle, tijdelijke stijging van de hoeveelheid glucose in het bloed”, verklaart voedingsfysiologe Nancy Appleton, auteur van het boek Lick the sugar habit. “Bij alle mensen leidt die bloedsuikerstijging tot de aanmaak van endorfinen, stoffen die lichamelijke en emotionele pijn verdoven, een gevoel van welbevinden of zelfs euforie geven en het zelfvertrouwen vergroten. Bij gevoelige mensen is die aangename reactie op suiker heftiger dan bij de rest.” Het gevolg laat zich raden. Suikergevoeligen zijn na het eten van een paar Marsen, kano’s of rondo’s niet voldaan of zelfs misselijk, ze voelen zich fantastisch.

De kick heeft wel zijn prijs. Als de bloedsuikerspiegel weer daalt verdwijnen ook de geluksstofjes als sneeuw voor de zon. Wat rest is een ‘kater’. Opnieuw snoepen brengt snel verlichting, maar niet voor lang. Op den duur neemt de gevoeligheid voor het gelukzalige effect van suiker af. Op dat moment is er sprake van verslaving. Steeds grotere hoeveelheden suiker zijn nodig om in een draaglijke gemoedstoestand te komen. Appleton: “Onthouding kan tot onvervalste ontwenningsverschijnselen leiden, compleet met angsten, depressieve stemmingen en lichamelijke symptomen. Chronisch snoepende dikkerds wordt in onze samenleving vaak een gebrek aan wilskracht verweten. Het blijkt toch iets genuanceerder te liggen.”

Alle milkshakes, cola en negerzoenen die suikerjunkies dankzij de goed gevulde Westerse portemonnee kunnen kopen, veroorzaken op den duur een aantal symptomen die worden aangeduid met Syndroom X. Dit syndroom begint met hoge bloeddruk en een paar pond vet teveel rond het middel, dan volgen ongunstige cholesterolwaarden en te veel vetzuren in het bloed. Uiteindelijk ontstaat ouderdomsdiabetes, oftewel type 2 diabetes en hart- en vaatziekten. Deze dodelijke medische caroussel breidt zich in vrijwel alle Westerse samenlevingen uit. Uit een inventarisatie van de Vrije Universiteit blijkt dat er in Nederland jaarlijks 60.000 type 2 diabeten bij komen. Op dit moment zijn het er in totaal ruim 400.000. De volksnaam ouderdomsdiabetes is bovendien allang niet meer toepasselijk. Steeds vaker krijgen tieners de ziekte, zo meldde The British Medical Journal in februari vorig jaar.

Waar te vet eten en te weinig bewegen jarenlang consequent de zwarte piet kregen toegespeeld als het ging om overgewicht en diabetes, blijkt steeds duidelijker dat suiker een veel groter aandeel heeft in de narigheid dan andere koolhydraten zoals rijst of brood. Suiker wordt zelfs al ‘het nieuwe vet’ genoemd. Telkens als de bloedsuikerspiegel stijgt doordat we suiker of zetmeelhoudende producten eten maakt het lichaam insuline aan. Dit is een gezonde reactie die ervoor zorgt dat glucose richting spieren wordt gedirigeerd om daar energie te leveren. De Schotse onderzoeker Victor Zammit heeft recent ontdekt dat insuline ervoor zorgt dat de lever vetzuren en slecht cholesterol richting bloedstroom stuurt. Dit is een minder gewenst bijverschijnsel. Als dit vaak en kort achter elkaar gebeurt, omdat iemand te vaak zoete of zetmeelrijke happen eet, worden spieren ongevoelig voor insuline en kunnen ze geen glucose meer opnemen. Ze krijgen te weinig energie. Als reactie maakt het lichaam extra insuline aan, om de spieren alsnog van glucose te voorzien. Als bijverschinsel komen er nog meer vetzuren in het bloed. Een fatale vicieuze cirkel is ontstaan.

Alle zetmeelhoudende en suikerhoudende producten hebben dit effect. Maar de witte kristalsuiker (en de goudkleurige rietsuiker, die veel mensen eten omdat ze menen dat hij minder ongezond is) heeft een extra vervelend bijeffect, dat zetmeel niet heeft.

Suiker bestaat voor de helft uit fructose. Het lichaam herkent fructose niet meteen als voedingsstof, maar beschouwt het als een lastig gif. Daarom wordt de lever aangespoord het op te ruimen. De lever weet geen raad met fructose en maakt er maar vetzuren van. In kleine hoeveelheden is dat niet zo’n probleem, maar twee ons suiker per dag, met daarin ongeveer een ons fructose, is al voldoende om een gevaarlijke stijging van de hoeveelheid vetzuren in het bloed te veroorzaken. Twee ons suiker lijkt veel, maar er zijn heel wat mensen die regelmatig zoveel consumeren. Een flinke zak snoep of twee liter cola is genoeg.

Nog fataler is suikerrijk voedsel voor voormalige jagerverzamelaars. Meer dan vijftig procent van de jonge Indianenen en Aboriginals krijgt ouderdomsdiabetes, terwijl de kwaal vroeger bij hen zo goed als onbekend was. Ook negroïde mensen blijken vatbaarder voor deze aandoening. Bovendien raken ze sneller verslaafd aan suiker. Onderzoekers van de Duke Universiteit in de Amerikaanse staat North Carolina stelden onlangs vast dat jonge afro-Amerikanen sneller wennen aan een intens zoete smaak dan blanke leeftijdgenoten. Na het eten van een mierzoet hapje leggen zij steevast een sterk verlangen naar iets nog zoeters aan de dag. Hoe zoeter de voorgeschotelde consumptie, hoe krachtiger de zucht naar meer. Onderzoekers vermoeden dat hun zoete voorkeur één van de verklaringen is voor het feit dat zwarten net als Indianen en Aboriginals in een westerse samenleving vaker kampen met overgewicht en diabetes. “Onder de Pima-indianen in Amerika, de Polynesiërs en de Aboriginals is momenteel een slachting gaande. Je ziet overal hetzelfde, trieste patroon. Die mensen zouden eigenlijk als een speer moeten terugkeren naar hun traditionele voedingsgewoonten”, zegt Tore Lundin, een voedingsfysioloog uit Stockholm die is gespecialiseerd in de manier waarop het lichaam omgaat met suikers. “Evolutionair gezien zijn wij nog lang niet aangepast aan de enorme hoeveelheden geraffineerde koolhydraten die we vandaag de dag eten. Toen tienduizend jaar geleden het laatste landijs wegsmolt, begonnen de jager-verzamelaars die het barre Europa bevolkten granen te verbouwen. Dat was een geweldige omschakeling. Van een eetpatroon van vis, wild, knollen, vogeleieren, wilde gewassen, noten en ’s zomers wat fruit, gingen ze in een relatief kort tijdsbestek over op suiker- en zetmeelrijke kost. Per hap kregen ze ineens veel meer energie binnen. Hun stofwisseling kreeg een enorme oplawaai en de meeste deskundigen zijn het over eens dat velen ten onder gingen aan diabetes type 2.”

De huidige Europese bevolking is het nageslacht van de groep jager-verzamelaars die het onder ondanks het nieuwe menu wèl redde. “De meesten van ons zijn goed aangepast aan het eetpatroon van volkoren granen, bonen, groenten en fruit dat onze voorouders tot ver in de negentiende eeuw aten. Zulke producten leveren zetmeel in een complexe structuur. Onze spijsvertering moet flink z’n best doen om dat zetmeel af te breken, maar wordt tegelijkertijd ondersteund door allerlei hulpstoffen die in ongeraffineerde voeding zitten.”

Dat gaat niet op voor suiker. Bovendien eten we daar meer van dan ooit, alle kunstmatige zoetmiddelen ten spijt. Volgens schattingen van de FAO eten Nederlanders 54 kilo suiker per persoon per jaar, dat is bijna anderhalf ons per dag! Kinderen die anno 2001 frisdrank drinken en een paar keer per week een ‘blijde maaltijd’ eten bij het bekende rood-gele fastfoodimperium met de koosnaam ‘The Golden Gate to Hell’ krijgen op jaarbasis heel wat méér dan die gemiddelde vijfendertig kilo suiker voor hun kiezen. Een flink deel zit er volgens Kampov-Polevoy letterlijk ‘aan vast’ en wat de ouders ook roepen, ze volharden in hun gesnoep: ze moeten scoren.

Maar zelfs wie geen suiker eet, blijkt meer binnen te krijgen dan hij denkt. Suiker zit niet alleen in snoepjes en frisdrank, de stof wordt overal aan toegevoegd, zelfs aan hartige producten als leverworst en instantsoep. Officiëel om de levensmiddelen langer houdbaar te maken of vanwege de smaak. Economische motieven lijken echter mee te spelen. De overproductie van suiker is groot, in Europa mede gesteund door twee miljard euro aan landbouwsubsidies. Het wordt tegen dumpprijzen op de markt gekieperd.

De Amerikanen dachten in de jaren zestig slim te zijn door de overschotten aan het vee te voeren. Ze hadden het net zo goed in hun benzinetanks kunnen gooien. Het resultaat was catastrofaal. Hoewel de beesten ook destijds al extra mineralen en vitamines kregen, ontwikkelden ze in korte tijd allerlei gebreksziekten. Gelukkig voor de suikerfabrikanten diende zich in die dagen een alternatief aan van het formaat ‘bodemloze put’: de snoepindustrie. Volgens Eric Schlosser, schrijver van het boek Fastfood Nation, zou de suikerindustrie zonder deze miljardenmarkt volledig afhankelijk zijn van subsidies.

Een schepje suiker in de thee lijkt zo vanzelfsprekend dat we vergeten dat geraffineerde suiker nog maar betrekkelijk recent voor iedereen beschikbaar is. Zelfs in de zestiende en zeventiende eeuw, toen de suikerhandel uitgroeide tot de belangrijkste pijler onder de bloeiende Hollandse economie en Amsterdam met ruim zestig raffinaderijen het suikercentrum van de wereld was, konden alleen de allerrijksten zich het ‘witte goud’ veroorloven. Suikerriet werd door de Verenigde Oostindische Compagnie uit alle windstreken aangevoerd. De vraag was enorm, dus de kooplui wisten de prijzen torenhoog te houden. Het was Napoleon Bonaparte die de geraffineerde suiker uiteindelijk ‘aan het volk’ gaf.

Van de Duitsers leerde hij dat je niet per se tropisch suikerriet nodig hebt, maar dat precies dezelfde substantie gewonnen kan worden uit de suikerbiet. De strateeg was er zo van overtuigd dat zijn manschappen aan suiker enorme krachten zouden ontlenen, dat hij in 1811 opdracht gaf voor de bouw van zo’n honderd suikerfabrieken. Het bracht hem weinig geluk. Zijn soldaten beschreven het spul als een krachtig middel dat kortstondig moed en energie gaf, maar hen vervolgens krachteloos en gedesoriënteerd achterliet. Ze vergeleken het, toen al, met alcohol. Velen vertrouwden na een paar porties liever op het gebruikelijke regime van grof brood, bonen en af en toe wat spek. Na de invoering van wat hij ‘het perfecte soldatenvoer’ noemde, leed de veldheer nederlaag op nederlaag. Mede daardoor duurde het tot ver in de negentiende eeuw voor suiker in Nederland gewoon bij de kruidenier lag. Pas in 1857 opende in het Brabantse Zevenbergen de eerste suikerbietenraffinaderij zijn poorten.

[kader]

Ik ben Joep en ik snoep

Het Amerikaanse echtpaar Rachael en Richard Heller behandelt ‘carbaddicts’ mensen die verslaafd zijn aan suiker en andere zetmeelrijke producten zoals pasta, brood en aardappelen. Zij adviseren een dieet waarbij je deze voedingsmiddelen gedurende 1 uur per dag, liefst tijdens de avondmaaltijd, mag eten. En dan altijd verpakt in een eiwitrijke en vezelrijke maaltijd: dus gewoon ouderwets, aardappelen, vlees en groente en eventueel wat yoghurt na. Overdag zijn koolhydraten taboe, om de bloedsuikerspiegel zoveel mogelijk met rust te laten. Wel toegestaan zijn groentes, vlees, vis en eieren. De dikke Amerikanen die hun toevlucht zoeken tot dit dieet zijn wildenthousiast; eindelijk geen honger meer en vele kilo’s lichter. Op de website van de Hellers staat een test waarmee iedereen kan uitzoeken of hij verslaafd is aan koolhydraten: http://www.carbohydrateaddicts.com/caquiz.html

[kader]

Light is vaak loodzwaar
Terwijl de gemiddelde vetconsumptie tussen 1961 en 1999 daalde van 72 naar 61 gram per dag, dijt de Nederlander in rap tempo uit. Cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) laten zien dat de helft van ons te zwaar is. Negen procent van de mensen lijdt zelfs aan ernstig overgewicht. De groei gaat snel. Begin jaren negentig lagen deze percentages nog op vijfendertig respectievelijk zes. Echt vreemd is dat niet: de suikerconsumptie steeg in diezelfde periode van 135 naar 147 gram per dag. “Veel mensen gebruiken de inmiddels dertig jaar oude boodschap dat we moeten oppassen met verzadigd vet als excuus om zich het schompes te eten aan zogenaamde magere, vetarme snacks”, zegt voedingsfysioloog Lundin. “Het risico is groot dat ze hun energiebehoefte dekken met grote hoeveelheden zetmeel en suiker. Dat is op den duur minstens zo rampzalig.”

[kader]

Pas op voor fructose
In planten komen verschillende suikers voor. Fructose en glucose bijvoorbeeld. Kristalsuiker bestaat uit gelijke helften glucose en fructose. Met glucose kan het lichaam redelijk uit de voeten. Fructose is in feite giftig en leidt tot de aanmaak van vet. Een ons snoepjes levert al gauw 45 gram fructose, een ons chocola 10 tot 15 gram. Ook wie liters vruchtensap drinkt, kan veel fructose binnenkrijgen. Een glas sinasappelsap bevat al snel 15 tot 20 gram. Appelen en sinaasappelen bevatten 5 tot 10 gram fructose per stuk. Pruimen, abricozen, bessen of grapefruit bevatten hooguit 1,5 gram per portie. In bananen, citroenen, passievruchten en de meeste groenten komt nauwelijks fructose voor. Let op: er komen steeds meer frisdranken op de markt, met name sportdrankjes, die met pure fructose zijn gezoet. Ook een steeds populairder zoetmiddel is fructoserijke maisstroop, met name in reformproducten.