Carlo Cipolla: “Domheid is een natuurwet”

Het aantal mensen met een IQ van 70 of meer dat gelooft dat stalen constructies als gevolg van matige plaatselijke verhitting spontaan met de snelheid van de vrije val loodrecht in hun eigen fundering kunnen vallen, is verbijsterend groot. Hetzelfde geldt voor het aantal hoog opgeleiden dat evolutie niet van toepassing acht op de mens en paleo afdoet als pseudowetenschap. Selectieve domheid draagt in een intelligente soort vermoedelijk fors bij aan het evolutionaire succes.

Dr. Michael Eades refereert vandaag in een post aan de Italiaanse historicus Carlo Cipolla, die in 1988 de Fundamentele Wetten van de Domheid formuleerde. Cipolla noemde domheid een natuurwet, een constante, waartegen niet domme mensen zich agressief zouden moeten wapenen. Maar wat is dom? Wat is intelligent? Ik denk dat aan die vraag uitgesproken paleo-aspecten zitten. Want als ‘domheid’ (wat dat ook is) functioneel is, als het de verspreiding van het genetisch materiaal van de soort dient, wordt er onherroepelijk voor geselecteerd. Zoals de Duitsers zeggen: Dumm fickt besser. Om die reden vandaag opnieuw een niet voedingsgerelateerd en dus helaas voor de sympathieke karateleraar uit Delft niet hypochondrisch 😉 uitstapje. Ik heb wel een hint naar ‘conspiratiedenken’ voor hem verborgen.

Wanneer ben je dom? Is het aangeboren? Een kwestie van luiheid? Of beide?

Bonnie St Clair heeft het IQ van een zeemeeuw. Correctie, van een chimpansee. In januari 2007 scoorde ze tijdens de Nationale IQ-test 52 punten. Het gemiddelde IQ ligt rond de 100. Bij 75 ben je zwakbegaafd en vervolgens kom je terecht in  kwalificaties als imbeciel en idioot. Is Bonnie daadwerkelijk dommer dan het achtereind van een varken? Vermoedelijk niet. Het lijkt vragen naar de bekende weg, maar ontwikkelingspsychologen zijn er nog lang niet uit wat ‘dom’ nou eigenlijk is.

Om te beginnen zetten veel psychologen vraagtekens bij de waarde van de IQ-test. Volgens Harvard-psycholoog Howard Gardner meet die maar een fractie van de vaardigheden die een mens kan ontwikkelen. Gardner is het brein achter ‘De Meervoudige Intelligentie Theorie’. Hij deelt intelligentie op in taalvaardigheid, logica, ruimtelijk inzicht, lichamelijke vaardigheid, muzikaliteit, natuurbewustzijn, extraversie en zelfinzicht. “Vrijwel iedereen is wel goed in enkele van deze vaardigheden,” aldus Gardner. “De mevrouw waar u over spreekt (Bonnie St Clair), kan kennelijk goed zingen, wat een geweldige vaardigheid is. En ze kan waarschijnlijk nog veel meer dat niet met een IQ-test te meten is. Dom is een afschuwelijk en oneigenlijk begrip.”

Verder maakt het groot verschil hoe vaak je de vaardigheden die de IQ-test meet, hebt geoefend. In 2007 zorgde de Britse mede-ontdekker van het DNA en Nobelprijswinnaar James D. Watson wereldwijd voor ophef door te beweren dat de meeste Afrikaanse landen arm zijn en blijven omdat hun inwoners ‘nu eenmaal’ dom zijn. Koren op de molen van allerlei types met minder frisse opvattingen, maar als objectief wordt vastgesteld dat een bepaalde groep mensen minder intelligent is, dan moet dat ook gepubliceerd mogen worden. Watson baseerde zich op overzichtsstudies van de psycholoog Richard Lynn van de Universiteit van Ulster. Die concludeerde in 2006 dat het Nationale IQ van veel Afrikaanse landen rond de 70 schommelt: zwakbegaafd. Het was psycholoog Jelte Wicherts van de Universiteit van Amsterdam die deze lezing ontzenuwde. Wicherts ontdekte dat Lynn erg selectief en rommelig te werk was gegaan. Hij had alleen studies meegenomen waaruit bleek dat Afrikanen een laag IQ hebben. Zo selecteerde hij een IQ-onderzoek onder kindertjes met malaria. Rillend van de koorts presteert niemand optimaal. Er waren ook studies waarin Afrikanen naar westerse maatstaven gemiddeld of zelfs goed scoorden, maar die had Lyn links laten liggen, zonder aan te geven waarom. Een wetenschappelijke doodzonde. Bovendien had Lynn geen rekening gehouden met het zogenoemde Flynn-effect. Overal waar de sociaal economische omstandigheden verbeteren, neemt het IQ toe. Wicherts schrijft: ‘Louis van Gaal vroeg ooit aan een slecht oplettende journalist: ‘Ben jij nou zo dom of ben ik nou zo slim?’ De doorsnee Nederlander van nu zou die vraag ook kunnen stellen aan de doorsnee Nederlander van 1960. De Nederlander van nu scoort namelijk 15 punten hoger op IQ-tests.’ Volgens Wicherts komt dat ondermeer doordat de verschillende vaardigheden die een IQ-test meet, aan te leren zijn. ‘Ik waag wel te beweren dat kinderen van vandaag beter onderwijs in logisch redeneren hebben gehad, meer met gekleurde blokken hebben gespeeld en vaker achter de computer hebben gezeten dan hun leeftijdgenoten uit 1960. Hierdoor is de doorsnee Nederlander gewoon slimmer geworden in het maken van IQ-tests.’ Met andere woorden: naarmate die ‘domme Afrikanen’ meer onderwijs krijgen zal hun IQ toenemen. Hetzelfde zou best eens kunnen gelden voor Bonnie St Clair.

Maar stel nou dat je ‘dom’ bent in Nederland, ondanks onderwijs en blootstelling aan IQ-tests. Is dat dan een lotsbeschikking, zoals vaak wordt beweerd? Kan iemand die qua verstand voor een dubbeltje geboren is daadwerkelijk nooit een kwartje worden? Remi Rikers, hoogleraar onderwijs- en ontwikkelingspsychologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, vindt uitdrukkelijk van niet. Ook hij noemt begrippen als ‘dom’ en ‘intelligent’ misleidend. “We doen met z’n allen te veel aan ‘talentdenken’,” zegt hij. “Daarmee bedoel ik het hardnekkige idee dat we allemaal geboren zijn met sterke en zwakke kanten en dat je iets ‘hebt’ of ‘niet hebt’. Neem de exacte vakken. Als je het niet snel snapt, wordt al snel gezegd ‘dat is jou niet gegeven, kies jij maar een andere richting’. Terwijl al het onderzoek laat zien dat dit onzin is, bijna een vorm van magisch denken. Iedereen met een normaal verstand kan alle vakken die op het gymnasium worden gegeven, ook wis- en natuurkunde, leren beheersen. De spreekwoordelijke wiskundeknobbel is een hersenschim.” Dat we volharden in het talentdenken komt volgens Rikers omdat het voor zowel leerling als docent wel makkelijk is. “Het verschaft beiden een excuus om het maar zo te laten,” zegt hij. “Helaas heeft het wel tot gevolg dat veel waardevol potentieel nodeloos verloren gaat.” De hoogleraar haast zich er aan toe te voegen dat hij docenten geenszins de zwarte Piet wil toespelen. “We maken ons allemaal schuldig aan talentdenken, ons hele taalgebruik is ermee doordrenkt. Zo’n diep gewortelde mind set verander je niet zomaar.”

Rikers en veel collega’s menen dat bijna iedereen ‘domheid’ kan ontstijgen met deliberate practice, ofwel stug oefenen. Dat is uiteindelijk de enige weg naar excellentie, blijkt telkens weer. Maar je kunt het begrip ‘dom’ ook anders interpreteren dan ‘niet intelligent’ of ‘niet vaardig’. Dat deed de Italiaanse historicus Carlo Cipolla. In 1988 formuleerde hij ‘De fundamentele wetten van de domheid’ (zie kader). Cipolla’s definitie van domheid luidde: ‘Een dom iemand berokkent anderen schade zonder daar zelf bij te winnen of er zelfs slechter van te worden.’ Iemand die geen diploma heeft kunnen halen, maar wel zonder negatieve consequenties voor hemzelf een bank berooft, is naar zijn maatstaven niet dom. Een professor die wetenschappelijke fraude pleegt en daarmee zijn eigen reputatie en die van zijn universiteit besmeurt, is daarentegen wel dom. Cipolla betoogde ondermeer dat domheid losstaat van intelligentie, opleiding en plaats op de sociale ladder en ‘ongeneeslijk’ is. “Domheid is een natuurwet, een constante,” zei hij. “Ongeveer een kwart van de Nobelprijswinnaars is dom. Domheid is een verschrikkelijk probleem. Als groep zijn domme mensen machtiger en schadelijker voor de economie dan invloedrijke criminele organisaties als de maffia en bepaalde industriële complexen.”

Terug naar de meetbare intelligentie. Als je 132 scoort op de IQ-test, ben je dan onder alle omstandigheden zo slim? Natuurlijk niet. Het is niet moeilijk voor te stellen dat je met een zware kater of onder grote stress aanzienlijk minder geniaal bent in het oplossen van problemen. Maar ook minder dramatische omstandigheden beïnvloeden onze intelligentie. Zo blijkt uit onderzoek van psychologe Clémentine Bry van de Universiteit van Parijs X in Nanterre, dat we in aanwezigheid van een ‘dom blondje’ (zie ook kader) tijdelijk flink wat dommer worden. De zogenoemde Paris Hilton factor treedt dan in werking. Bry liet mannen en vrouwen langdurig kijken naar foto’s van vrouwen met diverse haarkleuren en onderwierp ze vervolgens aan een intelligentietest. Wanneer de proefpersonen naar blonde vrouwen hadden gekeken, scoorden ze beduidend slechter dan wanneer ze brunettes hadden gezien. Bry: “Mensen zijn sociale dieren, die zich aanpassen aan hun omgeving. Zowel mannen als vrouwen zijn besmet met het stereotype van het domme blondje. Wanneer er blondines in de buurt zijn, al is het maar op foto’s, dicteert het onderbewuste: zet het intellect maar even een standje lager. Iets dergelijks gebeurt in contacten met buitenlanders. Veel mensen gaan dan automatisch hun moedertaal verhaspelen.”

Handig te weten als je zit te blokken voor een examen. Haal die blonde pin up maar even van de muur. Ook al heeft ze zelf een IQ van 154, zoals Sharon Stone, als je te vaak naar haar kijkt, maakt ze je dom.

Blondjes zijn niet dommer

Diverse psychologen hebben aangetoond dat blondines in westerse culturen over het algemeen dommer worden bevonden dan brunettes of zwartharige vrouwen. Vooral door mannen. Dit is ongegrond, want er blijkt geen relatie te zijn tussen haarkleur en intelligentie. Vanwaar dan dat hardnekkige idee? Volgens de Canadese antropoloog Peter Frost heeft het waarschijnlijk te maken met de hoge seksuele aantrekkingskracht die blonde vrouwen op mannen uitoefenen. Frost toonde in 2006 aan dat blond een recente evolutionaire truc is. ‘Tot tienduizend jaar geleden waren alle mensen op aarde donker,’ schrijft hij. ‘Iedereen had zwart of donkerbruin haar en donkere ogen. Zo af en toe werd er wel een kind met een lichtere haarkleur en blauwe of grijze ogen geboren, maar omdat zo’n mutatie geen overlevingsvoordeel bood, werden deze zeldzame eigenschappen niet geselecteerd.’ Maar na de laatste ijstijd ontstond er door de gevaarlijke jacht op groot wild een tekort aan mannen. Toen werden blonde krullen voor de wanhopig naar de gunsten van het schaarse mansvolk dingende Noord-Europese vrouwen plotseling erg gunstig. Frost: ‘Blond haar reflecteert meer licht en valt dus meer op. De mannen vonden het onvoorstelbaar sexy. Blonde vrouwen kregen veel makkelijker een man dan brunettes.’ Het is een psychologisch gegeven dat mannen het gevoel willen hebben intellectueel superieur te zijn aan een potentiële partner. Frost noemt het daarom ‘niet denkbeeldig’ dat mannen juist op blonde vrouwen een zekere mate van domheid projecteren.

Carlo Cipolla (1922-2000)

De fundamentele wetten van de domheid

Verreweg de meeste wetenschappers vinden ‘dom’ een oneigenlijk begrip. En in meerderheid vinden ze dat intelligentie vooral wordt bepaald door onze omgeving. Een uitzondering was de Italiaanse economisch historicus Carlo Cipolla (1922-2000).  “Jarenlange observaties en onderzoeken hebben mij ervan overtuigd dat mensen niet in principe gelijk zijn, maar dat sommigen dom zijn en anderen niet,” zei hij. “Het verschil wordt bepaald door genen en niet door omstandigheden. Je bent stupide net zoals je roodharig bent. Je behoort tot de dommen net zoals je tot een bepaalde bloedgroep behoort.” Dit zijn  Cipolla’s ‘Vijf fundamentele wetten van de domheid’:

1 Iedereen onderschat altijd en overal het aantal domme mensen in zijn omgeving.

2 De waarschijnlijkheid dat een bepaald persoon dom is, is onafhankelijk van de andere eigenschappen van die persoon.

3 Iemand is dom als hij anderen schade toebrengt zonder er zelf beter van te worden, of erger nog, als hij door die handeling ook zichzelf benadeelt.

4 Niet domme mensen onderschatten altijd het potentiële gevaar van domme mensen. Ze vergeten telkens weer dat samenwerken of geassocieerd worden met domme mensen een kostbare fout is.

5 Een dom mens is het gevaarlijkste soort mens dat er is.

Is geluk voor de dommen?

‘Weinig is zo zeldzaam als de combinatie van intelligentie en geluk,’ schreef Ernest Hemingway, die in 1961 zelfmoord pleegde. Met andere woorden, geluk is voor de dommen. Wie nadenkt en de wereld doorziet, kan eenvoudigweg niet vrolijk zijn. Maar klopt het ook? “Nee,” zegt de Australische ontwikkelingspsycholoog Warren Daisy. “Er is om te beginnen geen enkele relatie tussen depressie en zelfmoord en het IQ. Het wordt steeds duidelijker dat aanhoudende neerslachtigheid een zuiver lichamelijke ziekte is, waarbij de stofwisseling in de hersenen is verstoord. Dit proces staat los van de intelligentie. Verder blijken geestelijk gezonde mensen het vermogen te hebben potentieel onthutsende inzichten te relativeren of gewoon weg te stoppen. En wie erg slim is, ziet niet alleen problemen, maar ook oplossingen.” Geluk blijkt vooral af te hangen van onze sociaal economische status. Slimme mensen hebben het vaak beter dan ‘domme’ mensen en zijn dus over het algemeen tevredener. Een aparte situatie nemen extreem intelligente mensen in. Anders dan je zou verwachten, bekleden zij vaak geen hoge posities. Doordat ze ‘anders’ zijn, voelen ze zich soms buitengesloten.

Advertentie