Statines: Wondermiddel of tragedie?

Disclaimer: 

Dit is algemene journalistieke informatie en niet bedoeld als advies. Stop niet zo maar met het innemen van voorgeschreven medicijnen, maar bespreek je situatie met je dokter.

Catalyst geeft in deel 2 van ‘Heart of the Matter’ een kritisch overzicht van nut en ‘bijwerkingen’ van statines, de cholesterolsyntheseremmers die vandaag de dag worden uitgeschreven alsof het M&M’s zijn. Bijna 10 jaar geleden, in januari 2004, bracht ik dezelfde kritische boodschap in het magazine van een landelijk Nederlands dagblad. Ook ik had destijds Beatrice Golomb, een expert op het gebied van de cognitieve effecten van statines. De weken die volgden op die publicatie waren zacht uitgedrukt enerverend. In het Vara-programma De Leugen Regeert werd mijn verhaal met de grond gelijk gemaakt door de Amsterdamse vaatspecialist John Kastelein, waarna Felix Meurders en Karel van de Graaf er briesend schande van spraken. Zelf was ik niet uitgenodigd, dus dat was lekker makkelijk trappen voor de dappere heren. De Stichting Bloedlink sleepte me voor de Raad voor Journalistiek. Helaas voor die club en hun geldschieters ‘won’ ik. Ik heb zelden zo in mijn broek gescheten als tijdens die zitting, want toen dacht ik nog dat een ‘gegrond’ per definitie het einde van je carrière betekende ;-).

The lovely Maryanne Demasi zal vermoedelijk minder stress hebben, want inmiddels zijn de meeste patenten verlopen, de famaceuten weten dat statines geen effect hebben in primary prevention, artsen weten over het algemeen wel dat een eventueel bescheiden cardioprotectief effect niets te maken heeft met de LDL-verlaging en haast iedereen kent wel iemand die van een statine tijdelijk seniel werd of er ALS-achtige symptomen van ondervond. Bovendien is onomstotelijk aangetoond dat statines het risico op diabetes fors verhogen, zoals onder anderen Jan Marijnissen kan bevestigen. Enzovoort. Niettemin lijkt dit me dit een goede gelegenheid om die reeds tien jaar geleden verdronken koe weer eens uit de sloot te trekken. Ze stinkt nu nog veel harder, dat zul je begrijpen, maar we zijn gelukkig gewend geraakt aan de lucht :-). Ik dumpte hem trouwens al eens in de commentaren. Toen kwam direct het verzoek er een post van te maken. Hieronder ook het relaas van een politieman die mij daags na publicatie van het stuk een brief schreef en met wie ik enige tijd correspondeerde. Hij is helaas niet meer onder ons (zijn dood was niet cardiovasculair gerelateerd), vandaar dat ik zijn naam heb veranderd.

Statines, medicijnen die het cholesterolgehalte verlagen, worden ook in Nederland uitgeschreven alsof het aspirientjes zijn. Dit jaar slikken we voor 320 miljoen euro en de trend wijst – met dank aan de vergrijzing – steil omhoog. Het gouden kalf van de farmaceutische industrie redt levens. Zegt die industrie. Zeggen ook de meeste artsen. Maar een groeiende groep dwarsliggers speurt onraad. ‘Statines voorkomen misschien een enkel hartinfarct, maar ze werken chronisch hartfalen in de hand,’ aldus een cardioloog. Een collega: ‘Ik denk dat mensen die deze pillen slikken zich heel ongerust moeten maken.’

Gebruikt u Lipitor? Gefeliciteerd! Met het gebruik van Lipitor (…) bent u op de goede weg naar gezonde cholesterolwaarden. Wie zojuist van de dokter een receptje heeft gekregen voor de populaire cholesterolverlager Lipitor, wordt op de website van fabrikant Pfizer (www.ikgebruiklipitor.nl) aangesproken als uitverkorene. De boodschap, zij het wat subtieler uitgedrukt: volg de adviezen van de farmaceut strikt op – in de praktijk komt dat doorgaans neer op levenslang slikken – en de gevreesde zwarte limousine zal nog lang uw deur voorbij rijden. Vlotte babyboomers fietsen en golven op de achtergrond dat het een aard heeft. Samen zullen we dat vermaledijde cholesterol wel klein krijgen. Join the club!

Lipitor (atorvastatine) is een van de vele razend goed verkopende telgen uit de familie van de zogenoemde HMG-CoA reductase remmers, ofwel cholesterolsynthese remmers, ofwel statines. Farmaciegigant Merck was in 1987 de eerste die het middel onder de naam Mevacor (lovastatine) op de markt zette. Mevacor was niets minder dan een revolutie. Eindelijk was het mogelijk zelfs fors verhoogde cholesterolspiegels met een enkel pilletje per dag te ‘normaliseren’. Geen spartaanse diëten meer, weg met de bittere poeders waar je ook nog eens hondsberoerd van werd. En wat nog mooier was: statines bleken het ‘gunstige’ HDL-cholesterol met rust te laten. Inmiddels heeft elk groot farmaceutisch bedrijf zijn eigen statine. De één is wat potenter dan de ander, maar in principe doen ze allemaal hetzelfde. Miljoenen mensen over de hele wereld slikken dagelijks trouw hun Zocor, Lipitor, Lescol, Crestor, Pravachol en binnenkort ook no-name kloons. “Statines zijn de nieuwe aspirine,” verkondigde onderzoeker Rory Collins onlangs zelfs juichend in het medische tijdschrift The Lancet, naar aanleiding van de Heart Protection Study. Uit dit zeven jaar lange, door Merck betaalde onderzoek onder 20.000 Britten bleek namelijk dat statines iederéén enigszins beschermen tegen een hartinfarct. Ouderen, jongeren, mannen, vrouwen, mensen met heel hoge cholesterolspiegels en mensen met normale of zelfs erg lage cholesterolspiegels. Onze eigen Nijmeegse hoogleraar atherogenese Anton Stalenhoef gaat wat minder ver dan Collins, maar is niettemin ‘denderend positief’. Hij noemt statines ‘de nieuwe penicilline’. Het moet dezer dagen leuk werken zijn bij bedrijven als Merck, Astra-Zeneca, Novartis en Pfizer. Alles wijst erop dat hun cholesterolverlagende kuurtjes à 1000 euro per jaar een ongeëvenaarde afzet zullen vinden in onze vergrijzende bevolking.

Er zijn echter dokters die de zegetocht van het lucratieve wondermiddel met argusogen gadeslaan. In vooraanstaande medische tijdschriften waarschuwen ze voor nadelige consequenties bij langdurig gebruik. Hun bezwaren liegen er niet om. Blootstelling aan statines zou ondermeer kanker, chronisch hartfalen en geheugenverlies in de hand werken. Bijwerkingen die uiteraard niet in de bijsluiter staan. Een hartmedicijn dat hartfalen veroorzaakt? Begin 2002 riep een groep Australische cardiologen in het toonaangevende vakblad Journal of the American College of Cardiology op tot een grootscheeps onderzoek naar dat vermeende, paradoxale verband. Chronisch hartfalen, een invalidiserende aandoening waarbij de hartspier langzaam maar zeker aan pompkracht inboet, komt in de geindustrialiseerde landen steeds vaker voor. Vaker dan kan worden verklaard door de vergrijzing en het toenemend aantal mensen dat een acute hartaandoening overleeft, menen de auteurs van de oproep. En voegen er aan toe dat ‘oplettende artsen over de hele wereld de kwistig voorgeschreven statines in de verdachtenbank [plaatsen]’.

Die verdenking komt natuurlijk niet uit de lucht vallen. “Statines maken slachtoffers – véél slachtoffers – en het is onderhand aardig duidelijk hoe dat komt,” luidt het boude commentaar van cardioloog Peter Langsjoen uit Tyler, Texas, USA. Langsjoen hing een begerenswaardige praktijk in een academisch ziekenhuis aan de wilgen om zich geheel te kunnen wijden aan wat hij noemt ‘statine-geïnduceerd hartfalen’. Hij begint een beknopt college medische biologie dat ondanks de Mexicaanse Hond-achtige herrie op de lijn niets aan duidelijkheid te wensen overlaat. “Statines blokkeren de activiteit van het enzym HMG CoA-reductase. Dat is in het lichaam verantwoordelijk voor de aanmaak van mevalonaat, de voorloper van zowel cholesterol als co-enzym Q10. Dat Q10, ook wel ubiquinon genoemd omdat het betrokken is bij talloze fysiologische processen, is essentieel voor het functioneren van de mitochondrieën, de energiefabriekjes in onze cellen. Iemand die een statine slikt, berooft zijn lichaam dus niet alleen van cholesterol, maar ook van de Q10 die het normaal gesproken aanmaakt. Hoe hoger de dosis, hoe minder er van beide essentiële factoren circuleert. De cellen die Q10 het hardst nodig hebben zijn die van het zenuwweefsel, van de skeletspieren, maar vooral die van de hartspier. Hartspiercellen vrèten Q10. Krijgen ze niet voldoende, dan zeggen ze vroeger of later ‘bekijk het maar’ en de patiënt meldt zich met chronisch hartfalen. Oudere statineslikkers ontwikkelen binnen een half jaar tot een jaar een gevaarlijk Q10-gebrek, bij jongere mensen kan het enkele jaren duren. De allereerste symptomen? Vooral extreme vermoeidheid en spierpijn. Later komt kortademigheid. Ik zie in mijn praktijk twee à drie nieuwe gevallen van statine-gerelateerd hartfalen per week en het eerste wat ik dan doe is de Q10-spiegels meten en opkrikken met goedkope pilletjes uit Japan. In Japan is Q10-suppletie een standaard interventie bij hartfalen.”

Langsjoen publiceerde vorig jaar een eigen onderzoekje waarin hij observeert dat tweederde van de mensen al na een half jaar statine-therapie diastolische dysfunctie vertoont, een eerste teken van hartfalen. “Dokters schrijven deze medicijnen met een verpletterende nonchalance voor. Het gaat echt om uitermate tricky spul.” In de zomer van 2001 bezweken plotseling opvallend veel mensen die de drie jaar eerder geintroduceerde statine Baycol (cerivastatine) slikten. Toen een agressieve ontkenningsstrategie overduidelijk ongeloofwaardig begon te worden, nam farmacieconcern Bayer de pil die haar vlaggenschip had moeten worden van de markt. Was Baycol zoveel gevaarlijker dan haar zusjes van de concurrentie? “Het was waarschijnlijk wat potenter,” zegt Langsjoen droogjes. “Maar een statine is een statine.” Na het Baycol-incident stuurde een groep artsen en wetenschappers onder aanvoering van de Italiaanse arts/biochemicus Gian Paolo Littarru een petitie aan ondermeer de gezondheidsautoriteiten van de EU. Uit die petitie: ‘Het is mogelijk dat de gemelde statine-gerelateerde sterfgevallen het topje van een ijsberg vertegenwoordigen. (…) De omvang en gevolgen van het farmacologisch geïnduceerde Q10-gebrek mogen niet worden onderschat. Er zijn aanwijzingen dat wij dokters met de beste bedoelingen een levensbedreigende toestand creëren bij miljoenen patiënten. Gedegen onderzoek laat zien dat aanvulling met een goed opneembaar supplement de gesignaleerde tekorten volledig kan opheffen.’

Zouden de farmaceutische bedrijven, met al de competentie en technologie die ze kunnen kopen, werkelijk niet weten wat individuele dokters met eenvoudige middelen vaststellen? Beschikken ze misschien over onbekende data, waaruit blijkt dat de verontruste artsen er falicant naast zitten? Al te grote nieuwsgierigheid van buitenstaanders wordt in de branche niet gewaardeerd. Zonder over te gaan tot illegale methoden krijgen pottenkijkers geen wezenlijke informatie boven tafel. Toch kan veilig worden aangenomen dat de industrie van het ‘manco’ op de hoogte is. Merck & Co Inc. deponeerde namelijk op 29 mei en 12 juni 1990 de patenten  US 4929437 respectievelijk US 4933165, beide met de omschrijving: ‘Geïntegreerde combinatie van Co-enzym Q10 en HMG-CoA reductase remmers’. Merck verschafte zich dus het alleenrecht op een combinatiepil met een statine en Q10. De patenten liggen al twaalf jaar ongebruikt in de brandkast. Merck wil kennelijk niet aan die combipil, de concurrentie kan er niet aan. “We staan aan de vooravond van de grootste medische tragedie allertijden,” zegt cardioloog Langsjoen. “Nooit eerder bracht het medische establishment miljoenen gezonde mensen bewust in levensgevaar. Ik beschouw mijn geweldige professie de laatste tijd met een mengeling van medelijden en verachting.”

Waarom wil de farmaceutische industre een simpele formule die op z’n best een onbeschrijflijke hoeveelheid leed voorkomt en in het slechtste geval geen extra schade toebrengt kennelijk per sé van de markt houden? In het beperkte clubje onafhankelijke artsen en wetenschappers dat zich met deze problematiek bezighoudt, voert één verklaring de boventoon. ‘Zo’n combipil moet net als elk ander nieuw medicijn opnieuw klinisch worden getoetst,’ e-mailt de Amerikaanse biochemicus Christian Allen, voormalig medewerker van de National Institutes on Health. ‘Er moeten dan vier groepen worden gevormd. Een placebogroep, een groep die de combipil krijgt, een groep die alleen een statine krijgt en een groep die alleen Q10 slikt. Extra Q10 heeft in kleinere studies bewezen gunstige effecten te hebben op de conditie van hart- en bloedvaten. Het zou dus kunnen dat de mensen in de Q10-groep het net zo goed of beter doen dan de groepen die de combi of de statine slikken. Dat moet voor de fabrikanten een spookscenario zijn. Ze zouden dan zelf aantonen dat een ‘waardeloos’ voedingssupplement werkzamer en vooral veiliger is dan hun astronomische winsten genererende designerdrug.’ Intussen, zo verklaren ongeruste wetenschappers de enorme professionele desinteresse, hebben veel dokters er geen benul van dat Q10 een cruciale rol speelt bij de energieproductie in de cel. Cardioloog Langsjoen: “Ze denken dat het een tovermiddeltje uit de damesbladen is, in dezelfde categorie als haaienkraakbeen en appelazijn.”

Voor alle duidelijkheid, statines bieden wel degelijk een zekere bescherming tegen doodsoorzaak nummer één, het hartinfarct. Dat effect is echter onafhankelijk van de mate van cholesterolverlaging, want mensen met lage cholesterolwaarden profiteren evenzeer als mensen met hoge waarden, terwijl degenen bij wie het LDL het minst zakt, de beste vooruizichten hebben. Statines blijken ‘toevallig’ ook krachtige ontstekingsremmers te zijn, in staat om de atherosclerotische plaques die een infarct kunnen uitlokken te stabiliseren. Dat redt inderdaad levens. Maar geneesmiddelenfabrikanten verstaan de kunst van het marskramen. Zonder te liegen, geven ze een voorstelling van zaken die de argeloze burger – artsen helaas niet altijd uitgezonderd – om de tuin leidt. Een kwestie van goochelen met cijfers. Een aardig voorbeeld is de WOSCOPS-studie, waarin gekeken werd naar het effect van pravastatine bij gezonde mensen met een erg hoge cholesterolspiegel. Deze groep wordt in Nederland vrijwel standaard behandeld met een statine. In zijn promotiemateriaal rept de fabrikant van een indrukwekkende 25 procent risicoverlaging. Maar wat betekent dat? Dat in de niet behandelde groep 25 procent meer hartdoden vielen? Geenszins. Van de ‘patiënten’ die Pravachol gebruikten, was 98,8 procent na 5 jaar nog vrolijk in leven. Bij de patiënten die het met een placebo hadden moeten doen, zette ‘slechts’  98,4 procent na 5 jaar nog elke ochtend de voeten op het koude zeil. De relatieve risicoverlaging – het verschil tussen 1,2 en 1,6 – is inderdaad 25 procent. Een verschil dat nog net statistisch relevant is.

Tegenover deze bescheiden winst staat dat nogal wat studies een sinistere oversterfte aan vooral kanker laten zien. Berucht is de zogenaamde CARE-studie, waarbij dertien vrouwen in de statinegroep borstkanker ontwikkelden, tegen slechts één in de controlegroep. Een andere enorme studie, het EXCEL project met in de hoofdrol Merck’s lovastatine, werd voortijdig gestaakt toen na een jaar wel erg veel Mevacor-slikkers het loodje bleken te leggen. In dierproeven leidt langdurige blootstelling aan statines vrijwel per definitie tot kanker en een ontijdig einde, maar volgens de industrie is het onverantwoord dergelijke ‘harde eindpunten’ te extrapoleren naar mensen. Hetzelfde verweer gebruikt ze ten aanzien van een in Nature Medicine gepubliceerde Zwitserse studie, waaruit blijkt dat Lipitor, Mevacor en Pravachol in diermodellen de T-Helper cellen, de elitetroepen van het immuunsysteem, knock-out slaan. De auteurs achten de afweer-onderdrukkende capaciteit van statines zo groot, dat ze er een toepassing voor zien bij de behandeling van transplantatiepatiënten. Prachtig! Jammer alleen dat een gecompromitteerd immuunsysteem allerlei vormen van kanker meer kans geeft. Zit een gezonde babyboomer met een wat verhoogd cholesterol daar op te wachten? Ruim zes jaar geleden schreven de onderzoekers Newman en Hulley in het Journal of the American Association ten aanzien van het kanker-risico: ‘Experimenten met dieren en mensen suggereren dat statinegebruik moet worden vermeden, behalve bij patiënten met een hoog en onmiddellijk risico op [een hartinfarct].

Dr. Jørgen Vesti-Nielsen, een internist uit het Zweedse Karlshamn, opperde onlangs tijdens een lezing nog twee mogelijke verklaringen voor het gesuggereerde kankerverwekkende effect. “Statines stimuleren in lage doses angiogenese, de aanmaak van nieuwe bloedvaatjes. Tumoren hebben voedingsstoffen en dus bloed nodig voor hun groei. Ze zijn afhankelijk van een uitgebreid netwerk van bloedvaatjes. Zonder de snelle aanleg van zo’n netwerk kunnen ze niet eens ontstaan. Elke stof die de aanmaak van nieuwe vaatjes stimuleert, werkt het ontstaan en de verspreiding van kanker in de hand. Fins onderzoek suggereert bovendien dat statines de lichaamscellen minder gevoelig maken voor insuline. Wie van u, collegae, ontkent nog dat insulineresistentie een belangrijk mechanisme is achter vele vormen van kanker?” In erg hoge doses blijken statines de vorming van nieuwe bloedvaatjes juist tegen te gaan. Mensen met een matig risico op cardiovasculaire narigheid worden doorgaans echter levenslang op een lage dosis gezet.

Voormalig astronaut en NASA-arts Duane Graveline uit Florida raakte tot zijn ontzetting twee keer ‘volledig de weg kwijt’ vlak nadat hij na zijn jaarlijkse vliegerkeuring op Lipitor was gezet. Twee keer werd hem op de EHBO verteld dat hij een episode van Transient Global Amnesia (voorbijgaand algemeen geheugenverlies) had doorgemaakt. Een zeldzame aandoening, die in de literatuur niet wordt genoemd als relevante bijwerking van statines. De arts maakte zich dus ernstige zorgen over een mogelijk op handen zijnde dementie. Tot hij in contact kwam met dr. Beatrice A. Golomb, een epidemiologe die speurt naar onbekende bijwerkingen van statinegebruik. Toen werd hem duidelijk dat hij beslist niet de enige statineslikker is die plotseling, zonder enige waarschuwing in een ‘volstrekt zwart gat van enkele uren’ belandde. Golomb kreeg na een oproep honderden reacties van patiënten en artsen en staat nu voor de ingewikkelde klus het eventuele verband tussen statinegebruik en tijdelijk geheugenverlies hard te maken.

Zien Graveline, Golomb en andere dokters spoken? In de onderzoeken die geneesmiddelenfabrikanten moeten overleggen alvorens een medicijn wordt toegelaten, wordt algemeen geheugenverlies niet genoemd als serieuze bijwerking. Een zo ingrijpend probleem zou toch aan het licht gekomen zijn? Biochemicus en lipidendeskundige Joel M. Kauffman van de Universiteit van Philadelphia nam de onderzoeksrapporten onder de loep en vond een weinig koosjere verklaring. “Farmaceutische bedrijven hebben de gewoonte om een ernstige bijwerking die de introductie van een nieuw middel kan dwarsbomen, op te delen in zes of zeven verschillende categorieën. Dat is een beproefde methode om echt onrustbarende bijwerkingen onder de 1 procent-drempel te houden. Algemeen geheugenverlies kan bijvoorbeeld worden opgesplitst in categorieën als verwarring, geheugenzwakte, seniliteit, dementie en verminderd cognitief functioneren. Je maakt van één onrustbarend vaak optredende bijwerking simpelweg meerdere zeldzame bijwerkingen.” Een slimme verdwijntruc, die de controlerende instanties kennelijk niet altijd doorzien.

En dan zijn er de zogenoemde ‘run in fases’. De fstatinefabrikanten doen er alles aan om ernstige ‘adverse reactions’ uit de grote onderzoeken te houden. Een schrijnend voorbeeld is, opnieuw, de Heart Protection Study, waarin maar liefst 11.000 mensen na een ‘run in fase’ van acht weken zonder opgaaf van reden werden weggeselecteerd. Tijdens zo’n ‘run in fase’ krijgen alle potentiële deelnemers – in het geval van HPS meer dan 30.000 patiënten – het actieve geneesmiddel. Je hoeft geen door conspiratietheorieën bezeten fantast te zijn om te vermoeden dat de door de fabrikant betaalde onderzoekers ervoor kiezen om de mensen die binnen die acht weken ‘lastige’ bijwerkingen beginnen te vertonen liever kwijt dan rijk zijn. Wie er studieleider Rory Collins beleefd naar vraagt, krijgt een verontwaardigd ‘hoe komt u erbij’, maar geen antwoord. Volgens farmacoloog Prof James Wright van de Universiteit van British Columbia is er echter geen sprake van fair play. “Een kind kan zien dat de populatie van HPS geen willekeurige dwarsdoorsnede was van de populatie die voor statinebehandeling in aanmerking komt. De onderzoekers mochten het middel eerst twee maanden uitproberen op de hele groep. Vervolgens stuurden ze een derde naar huis. Eénderde! Stel dat die 10.000 mensen weg moesten omdat ze ‘minder gunstig’ reageerden op de statine? Dan komen die duizenden ‘anecdotes’ op internet plotseling in een heel ander daglicht te staan.” Merck, producent van het in HPS schitterende simvastatine, kwam met deze truc weg, omdat het onderzoek primair was bedoeld om de werkzaamheid van het medicijn te toetsen, niet om bijwerkingen in kaart te brengen.

Slikken of niet slikken? Nefarma, de overkoepelende organsiatie van onderzoek bedrijvende farmaceutische bedrijven in Nederland, zegt bij monde van een woordvoerster niet van eventuele bezwaren op de hoogte te zijn. Geconfronteerd met de brandbrief van biochemicus Littarru en collega’s, verwijst zij naar het hoofd Communicatie en Public Relations, mevrouw Meijsing. Waarom zijn er patenten aangevraagd op een combinatiepil? Waarom zijn die twaalf jaar lang niet gebruikt? Mevrouw Meijsing blijft het antwoord schuldig, want ze is dagen achtereen ‘net even de deur uit’. Ook op e-mail wordt niet gereageerd.

“Als de dokter het voorschrijft, kun je gerust aannemen dat de noodzaak ruimschoots opweegt tegen de eventuele risico’s,” zegt een woordvoeder van het Nederlands Huisartsen Genootschap. “Het is maar hoe je het bekijkt,” pareert dr. Marshall E. Deutsch, een cholesterol-expert die onderzoek deed naar het nut van een vetarm dieet bij kinderen. “De totale mortaliteit in behandelde groepen is – alle bombarie ten spijt – niet lager dan die in groepen die geen statine krijgen. Zelfs voor mensen met erg hoge cholesterolspiegels is de winst mager. Alles wijst er bovendien op dat de totale sterfte na een jaar of vijf behandeling juist stijgt. Als je per sé niet met een hartinfarct bij Petrus wilt aankloppen – maar liever met kanker, chronisch hartfalen, een beroerte, een strop om je nek of wat dan ook – kun je het gebruik van een statine overwegen. Als het je weinig uitmaakt waaráán je gaat, als je meer belangstelling hecht aan de kwaliteit van je resterende jaren, kun je beter van een statine afzien. Zonder parachute uit een vliegtuig springen, biedt uitstekende bescherming tegen kanker. Het heeft echter zulke drastische consequenties voor de totale mortaliteit, dat geen arts het als behandeling inzet. Ik hoop dat deze vergelijking in de toekomst misplaatst zal blijken te zijn. Maar ik vrees van niet.”

Ernstig zieke politieman stopte met Zocor en genas

‘Ik mag blij zijn dat ik nog leef’

Ruim tien jaar lang leefde politieagent Kees Bos in een hel. Van de eens zo krachtige, stabiele, goedlachse beer restte nog slechts een schim. Kees was ernstig vermagerd, constant vermoeid, had altijd spierpijn, was in de war en wilde eigenlijk ‘van deze wereld af’. Tot hij zichzelf herkende in een artikel over ‘de minder bekende kant’ van statines. Hij nam een drastisch besluit en kieperde zijn Zocor in de vuilnisbak. “Na twee weken gebeurde het onvoorstelbare.” Een opmerkelijk ‘anecdotisch geval’.

“Al zou ik morgen een hartinfarct krijgen, dan nog zou ik niet betreuren dat ik met die pillen ben gestopt. Dan heb ik in elk geval nog een paar gelukkige maanden gehad. Maar daar geloof ik geen barst van. Als dat cholesterolverhaal klopte, had ik allang een infarct gehad moeten hebben, want mijn cholesterol is nooit onder de 8 mmol/l geweest. Jongere collega’s die altijd een keurige 4 scoorden, zijn gebypassed of gedotterd. Ik leef nu voluit, voel me weer sterk en uitgelaten als vroeger, geniet van elk moment. Soms knijp ik mezelf in de arm om te kijken of ik niet droom.” Kees Bos (57) uit XXX, wachtcommandant bij de XXXX politie, beschouwt zaterdag 10 januari 2004 als een omslagpunt in zijn leven. In de bijlage van een landelijke krant las Kees een artikel over HMG Co-A reductase remmers. Een groep ‘dissidente’ artsen en wetenschappers sprak daarin de zorg uit dat langdurige statinetherapie minder veilig is dan door de industrie en mainstream medici wordt beweerd. Ze staafden hun kritiek met alarmerende waarnemingen en met onderzoek dat weinig publiciteit heeft gehad. Na lezing was Kees perplex. Dit artikel ging over hem. Alle narigheid die werd opgesomd, was op hem van toepassing. Hij voelde zich al tien jaar ziek, functioneerde niet meer op zijn werk, was enkele malen acuut opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis en overwoog zelfmoord. Ten einde raad nam hij een ‘gewaagd’ besluit. Hij staakte zijn statinetherapie.

Kees’ medische geschiedenis begint wanneer hij halverwege de jaren ’80 wordt gediagnosticeerd met een verhoogd cholesterol. Aanvankelijk wordt hij op een fibraat gezet, maar als Merck in 1987 Zocor op de markt brengt, is Kees een van de eersten die het ‘wondermiddel’ gaat gebruiken. Hij is dan 40 jaar oud, barst van de energie, en is altijd vrolijk, optimistisch en vol plannen. “Ik had bovendien de conditie van een topsporter,” vertelt hij. “Ik liep hele en halve marathons en het gebeurde dat ik gewoon voor de lol in m’n eentje naar Parijs fietste. Vier dagen uit en thuis. Niks aan de hand.” Kees moet een ijzeren cholesterolsynthese hebben, want zijn gehalte blijft koppig rond de 8 mmol/l. Hij gaat van 10 mg Zocor naar 20 mg en vervolgens naar 40 mg, maar aan zijn TC verandert weinig. Al vrij snel nadat hij de statine gaat slikken, voelt Kees, die tot dan toe ‘geen dag ziek thuis is geweest’, zich geregeld grieperig. “Zo’n hangerig gevoel alsof je iets onder de leden hebt, dat vervolgens niet echt uitbreekt, maar dagen blijft zeuren.” Hij probeert zijn afnemende welbevinden zo veel mogelijk te negeren, maar loopt in 1994, zeven jaar na het begin van de statine therapie, letterlijk tegen een muur. Kees: “Het hardlopen kostte me steeds meer moeite, al wilde ik dat niet toegeven. Ik deed mijn best eruit te zien als de krachtige, atletische gestalte die ik altijd was, maar in feite was ik als een vaatdoek. Ondanks een doordacht trainingsprogramma, met voldoende rust en een goede voeding, begon ik sterk te vermageren. Mijn stevige kuiten veranderden in armzalige sliertjes. Ik kreeg zo’n spierpijn dat ik nog slechts 300 meter achtereen kon hardlopen en vervolgens 200 meter moest wandelen. Ik had ook geen adem meer. Bovendien werd ik steeds vaker geplaagd door vreselijke hartkloppingen.” Kees slaapt steeds slechter en krijgt last van klachten die duiden op gegeneraliseerd angstsyndroom. “Dat was volkomen vreemd voor me,” zegt hij. “Ik ben van nature behept met innerlijke kalmte en een groot zelfvertrouwen. Nu was ik de hele dag door bang. Waarvoor? Geen idee. Ik werd geteisterd door een verschrikkelijke innerlijke onrust. Niet echt handig voor een politieman.” Hij gaat voor de zoveelste keer naar zijn huisarts en staat even later bij de apotheek met een receptje Seroxat, een serotonine heropname remmer. Kees: “Van de combinatie van een statine en een antidepressivum werd ik helemaal gek. Ik kreeg de vreemdste gedachten. Op een gegeven moment kreeg ik zelfs de neiging om mijn dienstwapen te pakken en alles en iedereen, mezelf incluis, omver te knallen. Ik werd acuut opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Daar begonnen ze te graven in mijn verleden. Tijdens de therapiesessies moest ik vertellen wat mijn probleem was. Maar ik kon niets anders uitbrengen dan dat ik geen conditie meer had. Ik voelde me belabberd, dat was alles wat ik wist. Ik kon geen ‘probleem’ bedenken.” Kees wordt naar huis gestuurd met een kuurtje Lorazepam. Hij noemt de benzodiazepine achteraf gezien zijn redding. “Het was het enige dat hielp. Alleen die pammetjes stelden me in staat me enigszins normaal door de dagen te worstelen.” In de jaren die volgen, wordt Kees nog drie keer acuut opgenomen op een psychiatrische afdeling. Telkens wordt hem verweten dat hij niet meewerkt en niet over zijn ‘problemen’ wil praten. Zijn eens gelukkige huwelijk loopt na 31 jaar op de klippen. Hij probeert houvast te vinden in zijn grote passie, sport. “Alles probeerde ik. Wielrennen, zwemmen, intervaltraining, maar welbeschouwd was het allemaal knudde. Ik had domweg geen kracht. Ik spande me een paar minuten in om vervolgens tien minuten te moeten uitrusten. Na het douchen voelde ik me dan een uurtje wat beter, maar lag daarna zeker een paar dagen voor pampus. Ik was een wrak.” Hij loopt van specialist naar specialist, maar niemand kan iets vinden. Door de vele ziekmeldingen wordt hij geschorst. Hij moet praten als Brugman om zijn baan niet kwijt te raken. “Het is verrekte lastig om telkens weer uit te leggen dat je ‘op en in de war’ bent. Ik kan me voorstellen dat ze me op het laatst niet meer geloofden.”

10 januari 2004. “Ik las dat stuk en dacht: ‘dit is een logisch verhaal, maar het kàn gewoon niet waar zijn’. Toch stopte ik met die statine en begon de jarenlang onderdrukte Q10 aan te vullen. Wat had ik te verliezen? Beroerder kon het wat mij betreft niet worden. Ik besloot geen hoop te koesteren en dacht zo min mogelijk over mijn drastische besluit na. Tot ik na een dag of vijftien wakker werd en besefte dat ik de hele nacht moest hebben geslapen! Dat was in geen jaren gebeurd. Bovendien voelde ik me fris en uitgerust. Sindsdien ben ik elke week een stapje vooruit gegaan. Ik barst weer van de plannen. Ik kan weer relativeren. Die alles verpletterende vermoeidheid is weg. Ik functioneer weer op mijn werk en de mensen zeggen dat ik er weer gezond uitzie. Ik zie scherper. Mijn spieren groeien. Mijn conditie keert terug. Ik zie ineens weer dat er zoiets als ‘de andere sekse’ bestaat… Zo zou ik nog een tijdje door kunnen gaan. Het is onvoorstelbaar. En natuurlijk in en in triest tegelijk. Er moeten talloze mensen als ik rondlopen. Het betekent dat artsen zich òf voor de gek laten houden, òf corrupt zijn. Ik bedoel, het onderwerp is niet eens bespreekbaar. Ik heb wel eens geopperd of mijn klachten misschien door de statine kwamen. Nou, je kunt nog beter gaan vloeken in het Vaticaan!”

Kees zegt ook cognitieve symptomen te hebben gehad. Ze waren subtiel, maar hadden verstrekkende gevolgen kunnen hebben. Hij noemt Dr Duane Gravelines oproep aan luchtvaartgeneeskundigen om vliegers niet zomaar op een statine te zetten, ‘uiterst verstandig’. “Je zult maar op het punt staan om zo’n joekel met 300 mensen van het asfalt te trekken en plotseling geen idee meer hebben waar al die knopjes en metertjes voor zijn! Ik heb geen echt geheugenverlies gehad, maar kreeg wel steeds meer moeite met het onthouden van kleine, vanzelfsprekende dingen. Zo reed ik onlangs weer eens naar België en ontdekte tot mijn verbazing dat ik vanuit het buitenland met mijn mobiele telefoon naar Nederland kon bellen. De afgelopen jaren kon ik toetsen wat ik wilde, maar het lukte niet en ik nam tenslotte maar aan dat mijn abonnement het niet toeliet. Energie om een primafoonzaak binnen te stappen, had ik niet. Nu ik weer helder denk, heb ik het geheugen van dat telefoontje eens nageplozen en wat blijkt? Ik kwam niet op het idee om de nul van het kengetal weg te laten. Ik heb ik weet niet hoe vaak internationaal gebeld, maar het kwam gewoon niet in me op. Mijn warrigheid heeft me ook geld gekost. Ik was een niet onverdienstelijk belegger, maar in de afgelopen jaren blijk ik een paar zetten te hebben gedaan die ik me absoluut niet meer kan herinneren. Om die centen maal ik niet, maar het idee dat ik jaren als een zombie heb gehandeld, is uiterst onaangenaam.” Kees zegt overigens al een paar gevallen van statine geïnduceerde cognitieve dysfunctie te hebben gesignaleerd in zijn omgeving. “Allemaal dorpsgenoten van in de vijftig. Mensen die plotseling niet meer weten waar de buurtsuper ligt of die geregeld om een boodschap gaan die ze net hebben gehaald, dat soort dingen. En hun dokter zegt dat het bij de leeftijd hoort.”

Wat Kees Bos is overkomen, maakt uiteraard een diepe indruk. Het heeft zijn vertrouwen in geneesmiddelenfabrikanten en artsen onherstelbaar beschadigd. Zijn waarnemingen zijn dus per definitie gekleurd. Of kan het zijn dat hij alles juist een tikje scherper ziet dan de meesten? “Statine-horror is reëel en alom tegenwoordig,” zegt hij. “Ik heb enkele oudere collega’s die ondanks een laag of normaal cholesterol een hartinfarct kregen en die op Lipitor of Zocor werden gezet. Is het toeval dat juist deze collega’s na enige tijd een antidepressivum nodig hadden? Is het toeval dat hun medicijnkastje vervolgens werd uitgebreid met kalmerende middelen en slaapmedicatie? Is het toeval dat juist deze collega’s klagen over kortademigheid, spierpijn en voortdurende ‘grieperigheid’ en dat ze belabberd functioneren? Is dat allemaal te wijten aan hun hartinfarct en de psychische impact die zo’n crisis heeft? Ik denk het niet. Bij de politie wordt iedereen geregeld lichamelijk gekeurd. Als je cholesterol wat verhoogd is, krijg je al snel een statine. Er zijn dus in mijn vak relatief veel verder gezonde mensen die behandeld worden. Een kleine inventarisatie leert me dat juist de jongens en meiden die een cholesterolverlager gebruiken, geregeld ziek en overspannen zijn of zijn overgeplaatst naar een minder veeleisende dienst. Ze ontkennen zelf krachtig dat hun problemen ook maar iets met de statine te maken hebben. Dat is een logische reactie. Je wilt zoiets niet geloven, zeker niet als je voor je gevoel met de rug tegen de muur staat. Bovendien – en dat heb ik zelf aan den lijve ondervonden – is het een sluipend proces. Ik moet je eerlijk zeggen dat ik na lezing van dat bewuste artikel ook grote twijfels heb gehad. Toen het verhaal in het Vara-programma ‘De Leugen Regeert’ werd afgebrand, stond ik op het punt om weer te gaan slikken. Maar vervolgens vroeg ik me af: ‘Wat heeft die fulminerende dokter eigenlijk voor argumenten aangedragen?’ Het antwoord was: ‘Geen’. Karel van de Graaf en Felix Meurders slikten de gladde praatjes voor zoete koek, maar ik zag een aarzeling in het gezicht van Frits Wester. Wester is een kiene vent en ik ben hem dankbaar voor zijn aarzeling. Het mag melodramatisch klinken, maar het zou kunnen dat ik hier anders niet eens meer had gezeten.”