De sinistere caleidoscoop van glutengerelateerd lijden

Op Foodlog reageert een meneer die onder zijn naam de opmerkelijke byline Tarwevrije consument (op voorschrift arts) voert. Hij loopt nogal te koop met de in de grachtengordel van Neerlands Cyberspace chique opvatting dat het ontwijken van gluten door de bank genomen een be-la-che-lij-ke hype is; de zoveelste modegril van klootjesvolk dat niet beter weet en zich gek laat maken door malloten met een hoedje van aluminiumfolie. Meneer zelf kan er echt niet tegen, mind you, de dokter himself heeft het immers gezegd, maar 99 procent van alle andere mensen moet wat hem betreft vooral normaal doen. Naarmate paleo aan populariteit wint, wordt deze mening steeds agressiever uitgevent. Michael Pollan noemde de aandacht voor de potentiële gevaren van gluten onlangs ‘hysterisch’. Er belandden enkele spuugdeeltjes op de cameralens toen hij dat zei, zo veel nijd zat er achter. Dan was er dat onderzoekje dat suggereerde dat veel mensen die problemen zeggen te ondervinden van graanconsumptie vooral op de FODMAPS reageren. Nieuws met een ellenlange baard, maar voor zo’n beetje alle media een welkome aanleiding om nog maar eens te roepen dat gluten ‘dus’ voor de meeste mensen geen probleem is. Ook interessant: een nieuwe Wageningse club van kankerdiëtistes die ‘de waarheid’ over voeding en kanker in pacht zegt te hebben, verzekert het makke deel der natie ervan dat er geen enkele aanleiding is om aan te nemen dat consumptie van gluten door mensen die geen coeliakie hebben hun risico op kanker ook maar enigszins verhoogt. Geen en-ke-le aanleiding.

My oh my. Als die dames een piemel zouden hebben, zouden ze hem over maximaal 15 jaar (maar waarschijnlijk eerder) van schaamte afbijten. Google cache bewaart alles, is het niet?

In het licht van wat er met name de laatste drie tot vier jaar gebeurt in het onderzoek naar het effect van gluten op de menselijke fysiologie zijn dit soort ‘Doe normaal en gaat u toch vooral rustig slapen’ frases in het gunstigste geval stupide en in het ergste geval desastreus. Luister naar bovengeplaatste lezing van Alessio Fasano, zonder overdrijven ’s werelds meest vooraanstaande expert op het gebied van glutengerelateerde ziekten en je begrijpt waarom ik dat zo stellig durf te zeggen. Intussen zal ik een en ander in een paar korte alinea’s zo coherent mogelijk uitleggen. Bodemlijn: al het elementaire, moleculair biologische onderzoek van de laatste jaren bekrachtigt de voorspelling vanuit het paleoperspectief dat blootstelling aan een eiwit dat onze fysiologie gedurende 99,99999 procent van onze evolutie nooit heeft ‘gezien’, voor iedereen een bedreiging vormt en voor een grote groep mensen daadwerkelijk minder gezellige consequenties heeft.

Ik ros er doorheen, dus let niet op de stijl.

Hoewel coeliakie al wordt beschreven in de papyrusrollen, moesten er een Nederlandse crisis en een alerte dokter aan te pas komen voor de mensheid zou begrijpen wat de oorzaak is van deze ziekte. Kinderarts Willem Karel Dicke observeerde gedurende de Hongerwinter dat inheemse spruw, een volkomen onbegrepen aandoening waarbij kinderen letterlijk wegkwijnden en waaraan ze niet zelden overleden, op miraculeuze wijze verdween. In het van voedselvoorziening afgesneden deel van Holland daalde de mortaliteit onder bananenkindjes (zo genoemd omdat proefondervindelijk was vastgesteld dat ze overleefden wanneer ze alleen bananen te eten kregen) in korte tijd naar nul. Onmiddellijk na de bevrijding rehabiliteerde de onbegrepen ziekte zich weer volledig. Dicke keek wat er werkelijk niet meer in dat hongerrantsoen aanwezig was en kwam uit op tarwe. Een historisch n=6 experiment zou gedurende ruim 70 jaar de basis vormen voor de ‘behandeling’ van coeliakie. Hij zette 6 spruwkindjes op een glutenvrij dieet. Ze genazen volledig. Vervolgens herintroduceerde hij gluten en de kids werden weer net zo ellendig als voor het experiment. Dicke werd (uiteraard) voor gek verklaard, maar langzaam maar zeker moest zijn notie door de mainstream knarsetandend worden geaccepteerd.

Jaaaaaaren werd gedacht dat coeliakie een ‘voedselintolerantie’ was waardoor alleen de darm werd aangetast en dat iedereen met de ziekte dezelfde, niet te missen symptomen had: failure to thrive, sterke vermagering, aften in de mond, hongeroedeem, kortom, Biaffra. Ook werd aangenomen dat je het alleen kon krijgen als je jong was, blond of rood haar en een lichte huid had of als je, zoals Fasano zegt, directe familie van de Kerstman was 🙂 . Pas veel later werd duidelijk dat het om een systemische auto-immuunziekte gaat, dat geen orgaan heilig is, dat de darm vaak helemaal niet is aangetast en dat iedereen het kan krijgen. Sterker nog, de prevalentie is het hoogst in Noord-Afrika. De klassieke coeliakieverschijnselen van vroeger worden tegenwoordig bijna niet meer gezien. Als er een Biaffrakindje binnenkomt in een coeliakiecentrum worden de geneeskundestudenten erbij geroepen en krijgen ze te horen: ‘Kijk heel goed feuten, zo zag de ziekte eruit in de tijd van Dicke.’ Nee, de meest voorkomende klachten waarmee mensen met coeliakie tegenwoordig presenteren zijn geestelijke labiliteit en geïrriteerdheid, chronische vermoeidheid en bloedarmoede. Vandaar dat het gemiddeld zo’n 6 jaar duurt voor een patiënt de juiste diagnose krijgt. Ook nieuwe kennis: coeliakie kan op elke leeftijd optreden. Sommige mensen eten hun hele leven zonder noemenswaardige problemen gluten en gaan op hun 70ste ineens voor de bijl.

Patiënten met coeliakie hebben vrijwel zonder uitzondering het genotype HLA DQ2 of DQ8. Maar het onderzoek naar deze ziekte leert ons in rap tempo dat coeliakie het topje is van een ijsberg van glutengerelateerde narigheid. Een ijsberg die mogelijk zo’n beetje de hele bevolking raakt. Een ijsberg die vermoedelijk de basis vormt voor en een verklaringsmodel is van een hele rits auto-immuunziekten, neurodegenratieve aandoeningen en kankervormen.

De dunne darm vormt de grootste interface tussen de buitenwereld en ons lichaam die we hebben. Als je boel met villi (lobben) en al uitvouwt, heb je een oppervlak zo groot als een dubbel tennisveld. Het oppervlak van het longweefsel, ook niet gering, is vijf keer zo klein. Tot nog maar 15 jaar geleden werd gedacht dat de darm uitsluitend bestond uit enterocyten (darmcellen) en dat de enige taak van de darm is verteerde voedingsstoffen (suikers, aminozuren, vetten en elektrolyten) op te nemen. Die enterocyten werden voorgesteld als tegels in een wand en tussen die tegels zat, zo werd aangenomen, ondoordringbaar ‘cement’. Een Japanse groep ontdekte dat de werkelijkheid net even anders is. Anders in de zin van wit in plaats van zwart. Tussen die cellen zit geen ‘cement’, daar zitten complexe structuren met een ‘deurfunctie’. Ze kunnen, zoals het een deur betaamt, open en dicht. Op die manier kunnen er macromoleculen rechtstreeks uit de darm de bloedstroom in. Het waarom daarvan is nog grotendeels een mysterie, maar deze Tight Junctions spelen een cruciale rol in het afstemmen van het immuunsysteem op actuele dreigingen van buitenaf. Ondermeer. Bij gezonde mensen gaan de deurtjes af en toe open. Telkens maar heel even. De sleutel die de Tight Junctions opent heet zonuline. Onthoud die naam, want het wordt net zo’n buzzword als bijvoorbeeld cholesterol, alleen met meer recht. Een normaal gezond mens in zijn normale habitat maakt slechts af en toe zonuline aan en telkens heel weinig. Zonuline werd, zoals dat meestal gaat, door een onvoorstelbaar toeval ontdekt. Sommige vijandige bacteriën, zoals de cholerabacterie, neppen de darm en maken hoge doses van een zonuline-achtige stof aan (Zot), waardoor een cholerapatiënt van binnenuit leegloopt. Zonuline bedient ook deurtjes in de bloedbreinbarriere (leaky brain, anyone?) en de bloedvaten, maar dat terzijde.

Enter gluten.

Gluten is een uniek eiwit dat is opgebouwd uit gliadinen en gluteninen. Mensen kunnen zo’n beetje alle denkbare eiwitten verteren, maar gluten, dat gaat niet. We missen de scheikundige scharen, de enzymen, om het elastische gluten in zijn afzonderlijke aminozuren af te breken. Er doet een verhaal de ronde dat sommige mensen dankzij een unieke ‘boeren’ darmflora wel gluten kunnen stuk knippen, maar dat is bakerpraat. Anyway, het gevolg is dat ieder mens die gluten eet slechts half kapot geknipte stukken gluten opneemt. Deze peptiden lijken toevallig als twee druppels water op het jasje van een levensgevaarlijke bacterie. Logischerwijs veroorzaken ze bij ieder mens een felle reactie van het immuunsysteem. Telkens als je gluten binnenkrijgt, wordt je immuunsysteem geactiveerd. Die peptiden doen nog iets anders. Ze zorgen bij iedereen voor een verhoogde zonulineproductie. Bij iedereen gaan de Tight Junctions na een glutenbelasting dus langer dan normaal open. Cruciaal is wat er vervolgens gebeurt. Bij de meeste mensen vernietigt het immuunsysteem de als gevaarlijke indringers geïdentificeerde glutenfracties. Er is voortdurend sprake van een alarmtoestand en een ontstekingsreactie (hoe wenselijk lijkt je dat?), maar er ontstaat geen coeliakie. Daarvoor moet je als gezegd die genetische predispositie HLA DQ2 DQ8 hebben. Bij de meeste mensen gebeurt er lange tijd vermoedelijk zelfs helemaal niks. Maar daarmee is dit verhaaltje niet uit.

Sleutelgenen voor de zonuline-gerelateerde ziekten zetelen op chromosoom 16.

 

In 2010 werd het gen voor zonuline-aanmaak en ‘intestinal barrier function’ gevonden. Het zit op chromosoom 16. En raad eens wat op datzelfde ‘onbeduidende’ chromosoom nog meer huist? Sleutelgenen voor coeliakie, diabetes type 1, multiple sclerose, reumatoïde artritis, lupus, borstkanker, prostaatkanker, autisme, schizofrenie en nog een rits ziekten die afwezig zijn in jager/verzamelaar populaties (zie afbeelding). Zonuline-(over)expressie en deze ziekten zijn intiem met elkaar verknipt. Mensen met deze aandoeningen blijken op enig moment meer zonuline in hun bloed te hebben dan gezonde mensen. Bovendien blijven hun Tight Junctions na een glutenbelasting langer openstaan dan die van gezonde mensen. Tenslotte zijn er steeds meer casusrapporten van mensen met een chromosoom 16 ziekte die veel beter worden of zelfs genezen wanneer ze gluten uit hun dieet bannen. We kennen de voorbeelden inmiddels wel, maar ik wijs nadrukkelijk op de goed gedocumenteerde casus van het Deense jongetje met diabetes type 1 dat onmiddellijk post diagnose paleo ging, snel weer normale hoeveelheden insuline ging aanmaken, de auto-immune activiteit zag verdwijnen en nu al enkele jaren volledig normoglycaemisch is.

Dit kan niet. Behalve dat het wel kan. En dat we beginnen te snappen hoe het kan.

Dan is er nog een laatste, misschien wel beslissende factor die bepaalt wie ziek wordt van tarwe (en caseïne, want dat gedraagt zich bij sommige mensen soortgelijk) en wie niet: de darmflora. Coeliakie wijst opnieuw de weg. Er zijn legio mensen met het ‘vatbare’ HLA DQ2 DQ8 genotype die nooit coeliakie ontwikkelen. Alessio Fasano heeft ontdekt dat zij vermoedelijk worden beschermd door een ‘goede’ darmflora. Hij stelt zich de darm voor als een piano. De toetsen zijn onze genen (we hebben er slechts 25.000, in dat opzicht zijn wij lachwekkend rudimentair). Onze darmflora, met honderd keer zo veel genen als wijzelf, is de pianist. Stel dat je de genen voor coeliakie hebt, maar dat jouw darmflora Elton John is. Elton John kan de coeliakie-toetsen niet raken. Je kunt gluten eten wat je wilt, maar Elton John kan het coeliakie-akkoord niet aanslaan en het coeliakie-liedje zal niet weerklinken. Je blijft gezond, ondanks telkens wijd openstaande Tight Junctions. Maar dan, op een kwade dag in bijvoorbeeld je vierde decennium, wordt Elton van zijn kruk gejaagd en gaat Ray Charles achter de piano zitten. Ray is een meester in het spelen van coeliakie-akkoorden. En jij hebt die coeliakie-toetsen! Foute boel. Je wordt ziek.

Fasano en collega’s kunnen inmiddels voor enkele chromosoom 16 ziekten aan de hand van door darmbacteriën geproduceerde metabolieten voorspellen wie op weg is ziek te worden en wie (nog) niet. Diabetes type 1 wordt bijvoorbeeld voorafgegaan door de plotselinge afname van een bepaalde metaboliet (en dus vermoedelijk door het verdwijnen van een bepaalde darmbacterie). De hoop is dat we dat waanzinnig gecompliceerde epigenetische orkest in de darm ooit zo goed begrijpen dat we de boel kunnen monitoren en dat we kunnen ingrijpen als de verkeerde musici plaatsnemen en dissonanten dreigen te gaan spelen. Dit is een fenomenaal spannend terrein, dat in de nabije toekomst voor aardverschuivingen in de geneeskunde gaat zorgen. Zonulineblokkers – een veel simpeler interventie – zitten nu al in het fase 3 traject. Maar die gaan bijwerkingen hebben, want die Tight Junctions kunnen niet voor niets open en dicht. Ze maken ons waarschijnlijk mens, een onderwerp voor een boek. Of drie.

Intussen geef ik mijn portie (graan) ook in de toekomst aan Fikkie, wat die Foodlogmeneer en de vreselijke Pollan er ook van mogen vinden. Paleo mag dan niet hip of zelfs ‘idioot’ gevonden worden, dat het een rationele levensstijl is, wordt met de week duidelijker. Afgelopen zaterdag was ik bij een bakker in Groningen waar ik altijd koffie koop, omdat die goed en spotgoedkoop is. De vriendelijke dame achter de toonbank moet altijd lachen als ik alleen maar twee koffie bestel en niks te eten. Ik zeg natuurlijk nooit iets over haar nering, come on. Dit keer stond er ook een vent met een broodbuik. Alsof hij mijn gedachten kon lezen begon hij spontaan een lulverhaal over… Broodbuik 🙂 . Dat het een hype was en dat ieder weldenkend mens weet dat er geen enkele wetenschappelijke onderbouwing is voor ‘dat glutengedoe’.

Ik knikte schaapachtig. In gedachten zette ik hem een Jomanda-hoedje op en wenste ik hem toe dat Elton John zijn intestinale piano bespeelt, niet Ray Charles.

 

Advertentie