Feiten en fabels over de neolitische kwelgeest jicht

 

Bij uitzondering en wegens klachten voor deze keer eens een relevant stukje op Jip en Janneke niveau.

Jicht is een verschrikkelijke neolithische kwaal, misschien wel net zo gruwelijk als ongebreideld voortwoekerende, onbehandelde cariës. In oude afbeeldingen wordt het vaak uitgebeeld als een duivel die met een roodgloeiende drietand sadistisch grijnzend de grote teen van de lijder bewerkt. De kwaal komt steeds vaker voor en bij steeds jongere mensen. Gelukkig kun je veel doen om deze kwelgeest de deur te wijzen. Een overzicht aan de hand van fabels en feiten. De hele pathofysiologie van deze treiterziekte schreeuwt: Wil je er vanaf, volg dan het Bierviltje!

Sir Sydney Smith, een Engelse bon vivant die leefde in achttiende eeuw, werd zoals veel rijken in die tijd geplaagd door vreselijke jichtaanvallen. Vooral zijn linker grote teen vergalde op gezette tijden zijn verder zo aangename leven. Over die pijn schreef hij plastisch: ‘Het is alsof je op je oogballen loopt. Wanneer ik in gezelschap een aanval krijg moet ik mijn uiterste best doen om niet hartgrondig te vloeken en te schreeuwen, zoals ik in de beslotenheid van mijn bibliotheek gewoon ben te doen omdat het althans de illusie van verlichting geeft.’ Waarom jicht gepaard gaat met zulke helse pijnen, zag Anthonie van Leeuwenhoek al in 1679 door zijn microscoop. In vocht dat hij had opgetrokken rond een aangedaan gewricht van een jichtlijder, ontdekte hij de karakteristieke uraatkristallen die de patiënt plagen. Ze zien er uit als vlijmscherpe, langwerpige glassplinters of ijsnaaldjes en het is niet moeilijk voor te stellen waarom ze ontsteking en pijn veroorzaken. Lange tijd werd jicht De Ziekte van Koningen genoemd, omdat hij voornamelijk voorkwam onder welgestelde burgers. Maar die tijd ligt lang achter ons. Steeds meer mensen krijgen het en bovendien op steeds vroegere leeftijd. Vroeger werd gedacht dat een eiwitrijke voeding de hoofdoorzaak was. Nu weten we dat vooral suiker een grote boosdoener is. Waarom? Acht fabels en feiten over jicht.

Feit: Te veel suiker is een belangrijke oorzaak van jicht

Om te kunnen zeggen of een leefstijlfactor van invloed is op een ziekte, moet je eerst ongeveer weten hoe de ziekte ontstaat. Bij jicht is sprake van een abnormaal hoge concentratie urinezuur in het bloed. Urinezuur op zich is niet ‘slecht’, het werkt zelfs als antioxidant, maar wanneer de spiegels te hoog oplopen, kan het in de vorm van genoemde vlijmscherpe uraatkristallen neerslaan in de gewrichten. Met ontsteking en pijn als resultaat. Slechts 1 op de 10 mensen met hoge urinezuurspiegels krijgt jicht. Waarom zich bij de een wel kristallen vormen en bij de ander niet is nog altijd niet opgehelderd. Maar de hoge urinezuurspiegels zijn wel nodig om jicht te kunnen krijgen. Sinds de jaren ’60 is bekend dat de inname van fructose de urinezuurspiegels bij alle mensen fors verhoogt. Kristalsuiker, dat voor 50% uit fructose bestaat, is in onze voeding de belangrijkste fructoseleverancier. Uit diverse epidemiologische onderzoeken blijkt dat de incidentie van jicht wereldwijd gelijke tred houdt met de suikerconsumptie. Volgens diverse onderzoekers, onder wie de vooraanstaande nierspecialist en fructose-expert Richard Johnson, is een hoge suikerconsumptie de belangrijkste risicofactor voor het krijgen van jicht. Johnson ontdekte niet zo lang geleden nog iets anders. Bij mensen met het metabool syndroom gebeurt er iets geks. Hun lever gaat van de weeromstuit ook glucose – bijvoorbeeld uit zetmeel – omzetten in fructose. Op dat moment draagt ook je boterham of bordje pasta bij aan het risico op deze neolithische kwaal.

Fabel: Dierlijke eiwitten zijn de grote boosdoeners bij jicht

In de tijd van Sydney Smith, toen vrijwel alleen de rijken jicht kregen, werd aangenomen dat dit kwam door hun rijke dieet, en met name door het vele vlees. Dit vermoeden werd versterkt toen in de twintigste eeuw werd ontdekt dat urinezuur een afbraakproduct is van bepaalde aminozuren, de bouwstenen van eiwit. Decennia lang werd jichtlijders daarom aangeraden om ‘purinearm’ te eten. Purines zijn de fracties van aminozuren die uiteindelijk worden afgebroken tot urinezuur. In de praktijk betekende dit een tamelijk strikt eiwitbeperkt, liefst vegetarisch dieet. Klein probleem: het hielp nauwelijks. Inmiddels is bekend dat een purinearme voeding het urinezuurgehalte nauwelijks vermindert en dat een purinerijke voeding deze in veel gevallen juist blijkt te verlagen. Een eiwitrijke voeding leidt namelijk tot een versnelde uitscheiding van urinezuur. Te veel fructose is een veel plausibeler verdachte, weten we nu. Sydney Smith en zijn rijke tijdgenoten aten niet alleen meer vlees dan hun armere medeburgers, maar ook veel meer suiker. De eiwitarme therapie is dan ook zo goed als verlaten, al leeft het idee dat een eiwitrijke voeding de oorzaak is van jicht bij een deel van het publiek hardnekkig voort.

Fabel: Jicht komt hoofdzakelijk voor bij oudere mensen

Hoewel het risico op jicht duidelijk toeneemt met de leeftijd, klopt het beeld dat jicht zuiver een oude mensen kwaal is helaas niet meer. Steeds vaker krijgen ook jongeren de diagnose en de WHO trok zelfs aan de bel omdat de kwaal in opmars is in ontwikkelingslanden. De toegenomen frisdrankconsumptie wordt als een van de belangrijkste verklaringen gezien.

Feit: Drank kan een jichtaanval uitlokken

Alfred Garrod, de Britse arts die urinezuur aan jicht koppelde, schreef in 1876: ‘Het gebruik van sterke drank is de krachtigste uitlokker van jichtaanvallen die ik ken en je kunt je afvragen of jicht überhaupt had bestaan als er geen alcoholische dranken waren.’ Het zou allemaal net iets anders blijken te zijn dan hij toen dacht, maar feit is dat alcohol het risico op jicht verhoogt. Het laat de concentratie urinezuur stijgen en maakt dat de nieren het minder snel kunnen uitscheiden. In een experiment kregen 10 al langere tijd symptoomvrije jichtpatiënten een glas whisky. Negen van hen ontwikkelden enkele uren later één of meer jichtaanvallen.

Fabel: Jicht is een lokale aandoening

Hoewel de ziekte zich zoals iedere lijder weet zeer lokaal manifesteert – bijvoorbeeld aan de basis van de grote teen – is zij een uiting van een veel breder onderliggend probleem. Onder internisten en reumatologen is het algemeen bekend dat jichtpatiënten meer en uitgebreidere atherosclerose (aderverkalking) hebben, vaker aan hoge bloeddruk en diabetes lijden en dat ze vaak overlijden aan een hartinfarct of beroerte. De reden hiervan is dat een hoge urinezuurspiegel meestal een teken is van het zogenoemde Metabool Syndroom, een cluster van stofwisselingsafwijkingen dat primair het resultaat is van een verminderde gevoeligheid voor het hormoon insuline. Los daarvan kunnen de uraatkristallen die in gewrichten jicht veroorzaken, ook nierstenen vormen.

Feit: Jicht zit vaak in de familie

Mijn oma had jicht, mijn moeder had jicht en straks krijg ik ook jicht. Het lijkt een flauwe zinspeling op de onsterfelijke naaimachinereclame, maar het is erg waar. De ziekte komt van oudsher zo vaak voor in families, dat onderzoekers al in de negentiende eeuw vermoedden dat erfelijkheid een grote rol speelt. Het zou tot 1990 duren voor deze aanname kon worden bevestigd. Toen ontdekte de Britse geneticus George Radda dat mensen bij wie jicht in de familie zit vaak behept zijn met een specifiek defect van bepaalde genen die verantwoordelijk zijn voor een normale verwerking van fructose. Deze mensen zijn dus nog gevoeliger voor suikerconsumptie dan mensen zonder deze mutatie. Suiker leidt bij hen veel eerder tot verhoogde urinezuurspiegels en alle narigheid die daarmee geassocieerd is, waaronder jicht. Als je uit een ‘jichtfamilie’ komt, kun je dus maar beter extra voorzichtig zijn met suiker, dat immers voor de helft uit fructose bestaat.

Feit: Jicht is vaak uitstekend te behandelen

Jicht manifesteert zich meestal aan de basis van de grote teen, maar ook de middenvoet, enkel, knie of pols kan zijn aangedaan. De urinezuurkristallen worden vaak binnen maximaal 3 weken door het lichaam afgebroken, waarna de symptomen vanzelf verdwijnen. Sommige mensen krijgen de ene na de andere aanval, anderen krijgen ze met zeer grote tussenpozen. Het is zeer onverstandig om jicht op zijn beloop te laten. Niet alleen kwel je jezelf dan nodeloos, het ontstekingsproces kan op termijn tot gewrichtsbeschadiging en deformaties leiden. Naast jicht kunnen sterk verhoogde urinezuurspiegels ook zogenoemde tophi veroorzaken, knobbeltjes bestaande uit urinezuurkristallen die geïnfecteerd kunnen raken. Ze zitten meestal op de vingers, de knieën, de tenen, de hiel, de elleboog of op de oorschelpen. De huisarts of reumatoloog heeft een uitgebreid arsenaal zeer werkzame geneesmiddelen tot haar beschikking. Vaak zullen eerste gewone ontstekingsremmers worden geprobeerd. Werken die onvoldoende, dan is het vaak de beurt aan Colchicine, een middel dat specifiek gewrichtsontstekingen remt. Bij chronische jicht zal de arts een urinezuurverlagend medicijn voorschrijven, bijvoorbeeld allopurinol. In ongeveer 6 tot 8 weken verlagen deze geneesmiddelen het urinezuurgehalte dusdanig dat zich geen uraatkristallen meer kunnen vormen en jicht dus achterwege zal blijven. Je moet ze wel blijven slikken, tenzij je het urinezuurgehalte met leefstijlmaatregelen binnen de perken houdt, hint.

Fabel: Jicht is domme pech

Jicht is het resultaat van een welbewust plan van de natuur. Dat zit zo. Bijna alle dieren maken uricase aan, een enzym dat urinezuur voortdurend afbreekt, waardoor de concentratie ervan nooit hoog oploopt. Zij kunnen dus geen jicht krijgen. Alleen apen en mensen missen dit enzym. Als gevolg daarvan hebben we drie tot tien keer zo veel urinezuur in ons bloed als andere zoogdieren. Waarom beroofde de natuur ons van uricase? Om ons te pesten? Absoluut niet! Jicht is het gevolg van een gerichte aanpassing die nodig was om apen en mensen te kunnen laten overleven tijdens de vele ijstijden die we gedurende onze ontwikkeling hebben moeten doorstaan. Urinezuur stimuleert de aanmaak en opslag van vet. De Amerikaanse onderzoeker Eric Gaucher heeft aangetoond dat hoge urinezuurspiegels fruiteters als apen en mensen overlevingsvoordeel bieden wanneer er weinig fruit is, bijvoorbeeld tijdens een ijstijd met lange winters. We kunnen dan meer vet opslaan en het langer uithouden. Deze aanpassing heeft ons in het verleden diverse malen gered van de hongerdood, maar de keerzijde is dat we niet meer goed tegen veel zoetigheid kunnen. Ook orang-oetans in het tropisch regenwoud van Borneo verkeren 6 maanden per jaar in ketose, simpelweg omdat je als primaatje zelfs in die habitat niet constant fruit kunt scoren. Een bekende primatoloog ontdekte dit tijdens veldwerk, doordat orang-oetans er lol in kregen om vanuit de bomen gericht op haar kop te pissen. Ze maakte van de nood een deugd, knutselde een omgekeerde paraplu in elkaar en verzamelde gedurende langere tijd honderden urinemonsters.