Concept hoofdstuk in verband met dilemma

Hmmmm, wat is wijsheid…

Goeiesmorgens.

Hallo, volluk! Is daar iemand?

Long time no see (zonder n, met dank aan Adriaan voor de correctie) 🙂 .

Ik doe (weer eens) een vreemde zet. Ik heb wat input nodig. Zoals de meesten van de zes lezers weten ben ik bezig met het maken van een boek over ‘paleo’, whatever that may be. Dat vordert gestaag, maar er doemt een dilemma op.

Even wat achtergrond. Nadat ik had besloten dit project op te pakken, sloot ik een principe overeenkomst met een min of meer bevriende, kleine uitgever. Al vrij snel kwam ik er achter dat hij allergisch is voor ‘moeilijke woorden’ en vooral een toegankelijk, tamelijk kretologisch how to Paleo boek wilde hebben, met veel paleobroodbakmuts recepten (credit: Cave-a) erin. Dat was en is niet mijn insteek en dus verbrak ik die principedeal.

Vastbesloten mijn eigen race te lopen en er een eigen risicoproject van te maken, werd ik out of the blue benaderd door een heel gerenommeerde, heel mooie, heel prestigieuze et cetera uitgeverij. Zij willen ‘iets met dit onderwerp’, hoorden mij uitgebreid aan en garandeerden mij dat ik het boek mocht schrijven voor een hoger opgeleid, geïnteresseerd publiek. Er zitten flink wat (vooral organisatorische) voordelen aan het werken met een grote uitgever, dus ik sloot een principe deal. Zonder voorschot, want dat heb ik niet nodig en ik bind me altijd zo weinig mogelijk.

Vanuit mijn achtergrond bij kranten en tijdschriften was ik enigszins achterdochtig. Mijn hele journalistieke leven heb ik moeten versimpelen en debiliseren, want redacteuren snappen per definitie niets van biologie en gaan er van uit dat ‘het publiek’ er ‘dus’ nog minder van snapt. Herhaaldelijk vroeg ik om feedback op pittige hoofdstukken, maar die bleef uit, want er was nog geen redacteur aangewezen die mijn project zou begeleiden.

Enkele dagen geleden kwam er echter een mail van de onlangs aangewezen redactrice. “Er staan wel aardige dingen in de teksten die je tot nu toe hebt aangeleverd, maar voor mijn gevoel is het nu te veel een woud van én moeilijke woorden én moeilijke theorieën voor een ‘gewone’, algemene lezer, zeg maar een doorsnee krantenlezer,” was kort samengevat haar commentaar. Ofwel, het moet simpeler. Veel simpeler. Zo simpel dat er niks van overblijft, vrees ik. Om de vaak boude beweringen te kunnen onderbouwen, moet ik hier en daar de diepte in, moet ik hier en daar een flinke portie fysiologie en biochemie meenemen, vind ik. Ik probeer dat natuurlijk zo pijnloos mogelijk te doen, maar ik kan het niet weglaten. Wat deze uitgever dus, nu puntje bij paaltje komt, feitelijk wel van me verlangt.

In de flauwe 1 aprilgrap laatst voorvoelde ik dit al en het was ook niet raar dat velen van jullie er in trapten. De vraag is: ben ik gek en heeft deze redactrice helemaal gelijk, of klopt mijn gevoel dat de geïnteresseerde lezer juist graag die diepgang wil? Ga ik te ver en is het verstandiger compleet op de knieën te gaan of doe ik mijn publiek daarmee juist geen dienst?

Ik leg de vraag aan jullie voor. Ik geef 1 concept hoofdstuk weg (een hoofdstuk waar de redactrice extra veel bezwaren tegen had) en zou graag willen horen of het jullie pijngrens onacceptabel ver overschrijdt, of dat je het (min of meer) snapt en/of de complexiteit juist waardeert. Mede op basis van die feedback besluit of ik zonder water bij de wijn te doen doorga als solo project of dat ik de knieval doe. Ik weet dat de meesten van jullie voorkennis hebben, maar ik schrijf het ook voor mensen die tenminste enige interesse voor de materie hebben. Mijn eigen visie is dat ik liever 50 exemplaren verkoop van een boek waar ik achter sta, dan 50.000 van een verdund aftreksel.

Dank alvast! Ik vermoed dat er vooral reacties over K2 gaan binnenkomen 🙂 . Prima, maar het gaat me dus vooral even om jullie gevoel over de moeilijkheidsgraad/leesbaarheid.

CONCEPT CONCEPT CONCEPT CONCEPT CONCEPT CONCEPT CONCEPT CONCEPT

Paleo en de missende kaasfactor

Een genegeerde vitamine houdt je skelet sterk en voorkomt botvorming in je slagaderen

In het vorige hoofdstuk zagen we dat inname van calciumsupplementen slechts een bescheiden effect op de botdichtheid blijkt te hebben, terwijl het risico op hartinfarcten erdoor stijgt. Maar is het alleen de extra calcium? Vermoedelijk toch niet. Want hoewel je met een paleolithische voeding minder calcium binnenkrijgt dan met een voeding volgens de Schijf van Vijf, staat er op die schijf één heel calciumrijk neolithisch voedingsmiddel dat een ronduit spectaculaire bescherming tegen hart- en vaatziekten lijkt te bieden: Goudse kaas.

            Je leest het goed. In een bevolking die zo’n 70% van haar energie-inname dekt met voedingsmiddelen die in principe vreemd zijn voor ons genoom, is het geregeld eten van Goudse kaas geassocieerd met een verbazingwekkend gereduceerde sterfte in het algemeen en aan hartinfarcten en beroertes in het bijzonder. We weten dit, hoe kan het ook anders, dankzij onderzoek van Nederlandse wetenschappers. In de internationaal beroemde Rotterdam Study onder 4600 Rotterdamse mannen van 55 en ouder vonden zij dat fervente kaaseters 52% minder risico hadden op verkalking van de aorta, 41% minder risico op coronaire hartziekte, 51% minder risico op doodgaan aan coronaire hartziekte en 26% minder risico op doodgaan aan wat dan ook. Later werden deze uitkomsten bevestigd in de enorme PROSPECT-EPIC-studie met 16.000 deelnemers.

            Ik ben opzettelijk niet helemaal eerlijk. De onderzoekers keken niet direct naar kaasconsumptie – al documenteerden ze die wel – maar naar een factor die de meeste Nederlanders eigenlijk alleen in noemenswaardige hoeveelheden binnen krijgen wanneer ze vaak kaas en dan vooral Goudse kaas eten: menaquinon, ofwel vitamine K2. Ruim tachtig jaar na zijn ontdekking vliegt hij nog altijd grotendeels onder de radar.

Begin jaren ’30 van de vorige eeuw deed de Deense biochemicus Henrik Dam onderzoek naar de werking van cholesterol in een kippenmodel. Voor een van zijn onderzoeken gaf hij zijn kippen een extreem vetarme voeding. Al snel kreeg een deel van de dieren spontaan interne bloedingen. Die bleken te ontstaan doordat hun bloed om de een of andere reden niet meer normaal stolde. Dam ontdekte dat hij het stollingsprobleem volledig kon genezen door de zieke proefdieren specifieke voedingsmiddelen te geven. Met name groene groenten en lever hielpen snel, dat wil zeggen binnen uren, mits er ook wat vet in de voeding zat (lever bevat uiteraard van zichzelf vet). Dam krabde zich op zijn achterhoofd, want het probleem was niet te verklaren met een op dat moment bekend vitaminegebrek. Hoewel Dam er niet in slaagde de verantwoordelijke factor te isoleren, wist hij dat hij moest bestaan en hij noemde hem vitamine K, naar het Deense woord voor bloedstolling ‘koagulation’. Bijna tien jaar later lukte het de Amerikaan Edward Doisy wel om het mysterieuze molecuul te isoleren en zijn precieze structuur weer te geven. Phylloquinon werd de technische naam ervan (afgeleid van het Griekse woord voor ‘blad’) en in 1943 mochten Dam en Doisy naar Stockholm om gezamenlijk een Nobelprijs in ontvangst te nemen voor hun belangrijke ontdekking. Vitamine K activeert eiwitten die noodzakelijk zijn om het ingewikkelde proces van bloedstolling in gang te zetten, zoals protrombine en de factoren VII, IX en X. Ouderwetse stollingsremmers als warfarine werken doordat ze de normale reclycling van vitamine K blokkeren, waardoor er op celniveau een relatief tekort ontstaat.

            Dam en Doisy ontdekten vrijwel onmiddellijk dat er ook nog een andere vorm van vitamine K is. Ze noemden die menaquinon of K2, maar ze namen voetstoots aan dat deze tweede vorm simpelweg een betekenisloze variant van K1 was, een soort bastaard. K2 bleek ondanks de sterke gelijkenis met K1 immers vrijwel geen rol te spelen in de bloedstolling. Henrik Dam moet een goede intuïtie hebben gehad, want tijdens zijn toespraak bij de uitreiking van de Nobelprijs zei hij dat hij even had gedacht dat vitamine K een rol speelde in andere belangrijke lichaamsprocessen, zoals de bothomeostase. Bijna gekscherend vertelde hij dat hij op grond van waarnemingen in proefdieren had gespeeld met het frivole idee dat de vitamine iets van doen had met de natuurlijke bescherming tegen cariës, maar dat hij bijtijds weer met beide voeten op de grond was gekomen.

            Henrik Dam was gloeiend heet. In 1975 ontdekten wetenschappers van Harvard Medical School het eiwit osteocalcine. Het wordt gemaakt in de botten en heeft ondermeer tot taak calcium uit de bloedcirculatie de botten en het gebit in te trekken en daar in te bouwen. Nog 22 jaar later stelden wetenschappers vast dat dit cruciale eiwit zijn werk alleen kan doen nadat het is geactiveerd door een zogenoemde co-factor. De identiteit van die factor? Menaquinon. Vitamine K2. De onbeduidende variant van ‘stollingsvitamine’ K bleek er vrijwel in zijn eentje voor te zorgen dat de calcium uit onze voeding wordt ingebouwd in het skelet. Osteoporose is primair een gevolg van te weinig K2 op de plekken waar het moet zijn. Gaandeweg werden meer eiwitten met een hormoonachtige werking gevonden die pas actief worden als ze worden aangetikt – gecarboxyleerd is de technische term – door vitamine K2. Hoewel het nauwelijks aandacht krijgt, heeft met name de groep van de Maastrichtse biochemicus Cees Vermeer onomstotelijk bewezen dat de slagaderboom niet verkalkt wanneer er voldoende vitamine K2 circuleert. Bovendien slinken bestaande atherosclerotische plaques na toediening van K2. Inmiddels is zelfs aangetoond dat het micronutriënt zogenoemde harde eindpunten, dat wil zeggen hartinfarcten en beroerten, sterk reduceert. De reden dat je hier mogelijk niet van gehoord hebt, is complex. Als gezegd is Goudse kaas in de Nederlandse voeding verreweg de grootste leverancier van K2. De topdeskundigen in dit veld, Cees Vermeer incluis, willen niet aansporen tot royale kaasconsumptie, omdat ze in elk geval naar buiten toe nog aanhangers zijn van de terrein verliezende hypothese dat inname van verzadigd vet een rol speelt bij het ontstaan van hart- en vaatziekten. Ten tweede is vitamine K2 niet te patenteren. Vermeers bedrijf VitaK, Wageningen Universiteit en andere onderzoeksinstellingen werken samen met de zuivelindustrie naarstig aan K2-rijke functional foods die nauwelijks verzadigd vet bevatten en waarvoor je een deftiger bedrag kunt vragen dan voor de ordinaire Goudse kaas die we al 200 jaar hebben.

            In het kielzog van Vermeer ontdekten onderzoekers over de hele wereld dat tal van andere ziekten direct of indirect het gevolg zijn van K2-deficiëntie. Een paar ervan zullen we straks nader toelichten. Om de werking van K2 en de noodzaak ervan op weefselniveau te begrijpen, moeten we ons eerst een klein beetje verdiepen in het skelet. Veel mensen zien botten als min of meer dode of tenminste inerte onderdelen van het frame dat ons vorm geeft, onze organen beschermt en ons in staat stelt te bewegen. Niets is minder waar. Het skelet is vooral ook een hoog actief endocrien orgaan, dat voortdurend intensief hormonaal overleg voert met de rest van het lichaam. De osteocalcine die het maakt, speelt bijvoorbeeld een belangrijke rol bij de productie van insuline in de pancreas.

Bot wordt constant afgebroken en weer opgebouwd, zodat het sterk en veerkrachtig blijft. Deze bothomeostase is een precies georkestreerd samenspel tussen twee celtypen: osteoblasten en osteoclasten. De blasten zorgen voor opbouw van de botmatrix en de depositie van calcium, de clasten breken de boel af voordat het aftakelt en aan functie verliest. Dit proces staat grofweg onder leiding van twee eiwitten. Het eerder genoemde osteocalcine, dat de blasten aanzet tot botopbouw en inbouw van calcium en Matrix gla Protein (MGP), dat de clasten aanspoort tot afbraak van bot en afvoer van calcium. Deze sleuteleiwitten worden gevormd onder invloed van vitamine D en A, maar kunnen pas actief worden nadat ze zijn gecarboxyleerd door vitamine K2. Als er onvoldoende K2 voorhanden is, zijn osteocalcine en MGP tandeloos en loopt de bothomeostase in het honderd, met als resultaat osteoporose ofwel botontkalking. Nog een kleine opmerking daarbij, de groep van Cees Vermeer heeft vastgesteld dat botdichtheid niet de beste parameter voor botgezondheid is. Het risico op fracturen wordt veel sterker bepaald door de vitamine K2-status – dus door de mate waarin osteocalcine en MGP worden geactiveerd – dan door de hoeveelheid kalk die de botmatrix bevat.

            Als gezegd, de coördinerende functie van K2 blijft niet beperkt tot de bothomeostase. Osteoporose is vrij letterlijk een spiegelfenomeen van atherosclerose, een belangrijk onderliggend probleem bij de meest voorkomende hart- en vaatziekten. MGP blijkt ook elders in het lichaam dienst te doen als calciumstofzuiger en tegenhanger van osteocalcine. Het eiwit is onmisbaar in de slagaders. Als er genoeg K2 beschikbaar is, wordt MGP voldoende frequent geactiveerd om de slagaders vrij van calciumrijke atherosclerotische plaques te houden. Is er onvoldoende K2, dan gebeurt er iets heel geks. De plaques in de slagaderwand bestaan niet uit dood, willekeurig afgezet materiaal, ze bevatten ondermeer volledig gevormd botweefsel, compleet met kleine beetjes beenmerg. Bij gebrek aan K2 en dus aan geactiveerd MGP slaan op osteoblasten en osteoclasten lijkende cellen in de slagaderwand op tilt en beginnen er botweefsel te bouwen. Atherosclerose, vroeger toepasselijk slagaderverkalking genoemd, is in wezen ectopische ossificatie; botvorming op de verkeerde plek, als gevolg van een verkeerd, of liever gezegd ontbrekend signaal. Wetenschappers gebruiken de concentratie niet door K2 aangetikt MGP – ongecarboxyleerde MGP – in experimentele settings als betrouwbare bloedmarker voor de mate van slagaderverkalking.

Dit creepy proces is, net als osteoporose, omkeerbaar. Door proefdieren met ernstige slagaderverkalking extra K2 te geven, neemt de calciumconcentratie in de plaques dankzij het werk van het geactiveerde MGP in 6 weken tijd met 37% af en worden de slagaders weer soepel. Niet lang geleden stelden Vermeer en collega’s bij mensen hetzelfde vast. Overigens werkt K2 via meer kanalen aan het gezond houden van de slagaderen. Growth arrest-specific gene 6 (Gas6) speelt bijvoorbeeld een belangrijke rol bij het opruimen van overtollige gladde spiercellen in de slagaderwand. De verdikking en verstijving van de slagaderen die vaak een eerste teken is van slagaderproblemen, is vooral het gevolg van een pathologische ophoping van gladde spiercellen. K2 activeert Gas6. Een factor met de prozaïsche naam Protein S helpt het immuunsysteem na een aanval op de slagaderwand om de boel op een gecontroleerde manier op te ruimen, zodat er geen overdreven ontstekingsproces op het delicate weefsel wordt losgelaten. Wie of wat activeert Protein S? Inderdaad, K2. En zo zouden we nog een poosje kunnen doorgaan. Zonder voldoende K2 geen gezond en soepel vaatstelsel.

Zonder K2 ook geen gezonde bloedsuikerhuishouding. De osteocalcine die in het skelet wordt gevormd onder invloed van vitamine D en A, blijkt zoals al aangestipt een belangrijke boodschapperfunctie te vervullen in de alvleesklier. De door K2 geactiveerde vorm is nodig om de betacellen in de eilandjes van Langerhans op het juiste moment de juiste hoeveelheid insuline te laten produceren en afscheiden. Een uit de bocht gevlogen insulinesignaal is een centraal thema in dit boek, dus ik zal er hier niet te diep op ingaan. Osteocalcine is ook verantwoordelijk voor het regelen van de insulinegevoeligheid van verschillende weefsels. K2 is de dirigent. Komt hij zelden of nooit opdagen, dan speelt het orkest Metabool Syndroom en diabetes type 2.

            Het onderzoek naar K2 is nog betrekkelijk jong. Ik zou dit hele boek kunnen vullen met de spannende bevindingen ervan, dus laat ik me beperken tot het opsommen van de nog niet genoemde ziekten, aandoeningen en pathologische processen waarbij K2-deficiëntie bewezen een grote of zelfs causale rol speelt: enkele vormen van kanker (waaronder borst-, prostaat- en longkanker), cariës, parodontitis, vorming van tandsteen, peesproblemen, artrose, afbraak van de isolerende meyeline-laag rond zenuwen, ziekte van Crohn, nierfalen, spataderen, rimpelvorming, verkalking van hartkleppen en scheve tanden. In de baarmoeder en gedurende de jeugd reguleert K2 de vorming van het gezicht en de kaak. Is er een tekort, dan blijft de kaak te klein voor alle tanden en kiezen, waardoor die scheef doorkomen en de verstandskiezen meestal moeten worden verwijderd. Bijna alle jonge Nederlanders hebben tegenwoordig prachtige gebitten, maar dit is voor een groot deel te danken aan onze fantastische orthodontologische zorg.

Waar komt vitamine K2 vandaan? Dit is een cruciale vraag vanuit het evolutionaire perspectief. Grazers maken relatief grote hoeveelheden aan wanneer ze doen waarvoor ze zijn geëvolueerd: gras eten. Het chlorofyl in gras is rijk aan phylloquinon (K1) en na opname wordt een deel van de phylloquinon omgezet in menaquinon (K2). Waar die omzetting plaats vindt zullen we zo bekijken. Iets dergelijks gebeurt bij gevogelte dat grassprietjes en insecten pikt, bij insecten zelf en bij vissen en schelpdieren die direct of indirect van plankton leven. Deze menaquinon zit dus in de weefsels van deze dieren en komt als wij hen of hun eieren eten ook in ons.

Ga even koffie halen, want ik voeg noodgedwongen nog een laagje complexiteit toe. K2 komt in meerdere vormen. De belangrijkste zijn MK4 en de zogenoemde langketenige MK’s, zoals MK7. Het cijfer staat voor het aantal onverzadigde koolstof-prenyl eenheden in de staart. De variant die in dieren wordt gevormd uit K1 is MK4. Van MK4 moet je als mens behoorlijk veel (milligrammen) binnenkrijgen voor het in staat is de diverse eiwitten die we hebben genoemd te activeren. De langketenige MK’s zijn daarentegen het product van fermentatieprocessen. Bepaalde bacteriën maken ze aan, waardoor met name sommige gefermenteerde voedingsmiddelen er erg rijk aan zijn. We noemden al Goudse kaas. Of de melk die ervoor wordt gebruikt nu van grasgevoerde koeien komt of niet, er zit veel K2 in (met name MK8 en MK9), omdat de bacteriën die nodig zijn om de kaas te maken per definitie menaquinon produceren. Het voedingsmiddel met de hoogste concentratie K2, in de vorm van MK7, is natto, een gefermenteerd sojaproduct dat populair is in bepaalde delen van Japan. De bacterie Bacillus subtilis natto geeft natto een K2-concentratie van wel 1100 microgram per 100 gram.

Alle vormen van vitamine K gaan eerst naar de lever. K1 en K2 MK4 blijven daar, tenzij de lever verzadigd raakt. In dat laatste geval gaan ze op transport, waarover zo meteen meer. De langketenige vormen van K2 worden daarentegen onmiddellijk vrijwel volledig verpakt in het LDL. Met het LDL worden ze door het hele lichaam getransporteerd en opgenomen via de LDL-receptoren op de cellen. Als gevolg hiervan heb je van MK4 zo’n 45 milligram per dag nodig om alle K2-afhankelijke eiwitten te activeren, terwijl je hiervoor van bijvoorbeeld MK7 slechts 120 microgram nodig hebt. Daar komt bij dat MK4 binnen een paar uur weer weg is, terwijl MK7 en de overige lange MK’s dankzij de binding aan LDL zelfs na 4 dagen nog werkzaam zijn. Giftigheid is er volgens Vermeer geen issue. Als de K2-afhankelijke eiwitten zijn geactiveerd, doet K2 verder niets. Precies hetzelfde geldt overigens voor K1. Het idee dat ‘te veel’ K1 bij gezonde mensen tot een te hoge stollingsneiging van het bloed zou leiden, is bakerpraat.

 

De vreselijke dingen die gebeuren wanneer er niet voldoende K2 voorhanden is, vertellen ons dat het op celniveau aanwezig moet zijn als we gezond willen blijven. Tegenwoordig is deficiëntie wijd verbreid blijkt uit onderzoek, maar dat kan niet altijd zo geweest zijn. Jager/verzamelaars leden en lijden niet aan de ziekten die het onvermijdelijke gevolg zijn van vitamine K2 deficiëntie. Staffan Lindeberg trof op Kitava een bevolking die volledig gevrijwaard is van welk vaatprobleem dan ook. Het is aanlokkelijk om aan te nemen dat we zijn geëvolueerd in een omgeving waarin voorgevormde K2 zo rijkelijk aanwezig was dat we het niet meer zelf kunnen maken en er dus van afhankelijk zijn geworden. Maar Kitava logenstraft dat idee. Van kaas of natto hebben de mensen daar nog nooit gehoord en hun voeding bevat verder geen producten die bijzonder veel K2 bevatten.

            Dus? Dus kunnen mensen niet intrinsiek afhankelijk zijn van voorgevormde K2 en al helemaal niet van hoge doses. En dat klopt met de research. In populaire publicaties over dit onderwerp lees je voortdurend dat dieren en met name koeien hun K2 aanmaken in hun darm. Maar dit is slechts ten dele waar. De MK4 die je aantreft in bijvoorbeeld het melkvet van een grasgevoerde koe is niet geproduceerd door haar darmflora, want bacteriën kunnen nauwelijks MK4 maken. De koeien maken de MK4 hoofdzakelijk in hun weefsels. Van vitamine K1. En precies zoveel als nodig is om terplekke voldoende K2-afhankelijke eiwitten te activeren.

            Onderzoeker Henk Thijssen, ook een pionier van de Maastrichtse vitamine K groep, toonde rond de millenniumwisseling aan dat muizen en mensen hetzelfde doen. Hij liet in een aantal elegante experimenten zien dat vitamine K1 zonder dat het in de darm wordt bewerkt, als vitamine K2 (MK4) opduikt in diverse weefsels, met name in de hersenen, nieren, pancreas en speekselklieren. Vitamine K1 wordt dus lokaal naar behoefte geconverteerd in K2 MK4, de vorm die alle zoogdieren op weefselniveau gebruiken om hun K2-afhankelijke eiwitten te activeren. Toch gebeurt dat bij een groot deel van de westerse bevolking in onvoldoende mate. Anders zouden genoemde ziekten niet optreden. Hoe kan dat? Een mogelijkheid is dat de ADH voor vitamine K1 (ADH 90-120 microgram per dag) veel te laag is. Deze minimum inname is ooit vastgesteld op basis van de hoeveelheid die nodig is om stollingsproblemen te voorkomen. Uit analyses van onder anderen Loren Cordain blijkt dat jager/verzamelaars gemiddeld wel 1000 microgram K1 binnenkrijgen. Dat lijkt een hoop, maar met een paar flinke happen boerenkool zit je al aan die dosis. In de eerder genoemde epidemiologische studies werd geen beschermend effect gevonden voor de inname van vitamine K1. Zou dat komen doordat mensen tegenwoordig gewoon ontzettend weinig groenten, fruit en orgaanvlees eten, de rijkste bronnen van vitamine K1? In de Rotterdam Study was de gemiddelde inname van K1 200 microgram per dag. Dat is relatief veel, maar bij lange na niet genoeg om er een effect van te mogen verwachten. De groep van Cees Vermeer toonde aan dat 1 gram (1000 microgram) K1 per dag wel voldoende is om alle K2-afhankelijke factoren te activeren. Zodra de lever is verzadigd, gaat het surplus aan K1 het lichaam in, om daar naar behoefte te worden geconverteerd tot K2 MK4. Vermeer zelf noemt het ‘verontrustend’ dat de inname van vitamine K1 in de laatste 150 jaar dramatisch is gedaald.

            Een andere mogelijkheid is dat de bacteriën in onze darm onder evolutionair ‘normale’ omstandigheden relatief hoge concentraties van de langketenige MK’s aanmaken. Het is een plausibel idee, maar strookt helaas niet met de waarnemingen. Alle onderzochte diersoorten, inclusief apen, blijken in hun natuurlijke habitat betrekkelijk weinig langketenige MK’s aan te maken. Ook ben hen is op weefselniveau vooral het uit vitamine K1 gemaakte K2 MK4 actief.

            Rest nog één hypothese, namelijk dat een neolithische voeding een element bevat dat de werking van K1 en K2, of de conversie van K1 naar K2 in de target weefsels, dwarsboomt. Eén zo’n factor is al gevonden. Ontzettend veel gemaksvoedsel, van bakwaren en instant soepen tot gefrituurde snacks, bevat biologisch relevante hoeveelheden dihydrophylloquinon (DHP). Deze bastaardvorm van vitamine K1 ontstaat wanneer zaadoliën worden gehard of langdurig verhit. Bloedwaarden ervan worden in epidemiologische onderzoeken gebruikt om te kijken of mensen min of meer eerlijk invullen wat ze eten. Hoe meer DHP in het bloed, hoe meer ‘rommel’ iemand eet. DHP interfereert met de werking van K2. Bovendien bevatten producten met DHP per definitie transvetten, die op hun eigen manier slecht zijn voor zowel de botten als voor hart- en bloedvaten. Niet zozeer omdat ze het LDL verhogen, maar omdat ze zelfs in minimale hoeveelheden in staat zijn calcium uit het skelet te lokken en in de slagaderwanden te deponeren.

            Ik denk dat DHP slechts een kleine jongen is. Gezien de epidemische proporties van aan vitamine K gebrek te relateren aandoeningen en hun lange geschiedenis verwacht ik dat een heel grote boef elke dag opnieuw op klaarlichte dag onopgemerkt zijn gang gaat. In hoofdstuk X zagen we dat olifanten in de Serengeti snel uitgebreide slagaderverkalking ontwikkelen als ze worden bijgevoerd met brood. Henrik Dam gaf de kippen die de onverwachte bloedingen kregen een voeding met vrijwel uitsluitend graan. Hoewel tarwe een redelijke hoeveelheid vitamine K1 bevat, was toevoeging van vet (nogmaals, vitamine K is vetoplosbaar) niet voldoende om het probleem op te heffen. Pas als hij ze ander eten gaf, en daarmee het aandeel tarwe verminderde, keerde het tij.

            Okay, opmerkelijke waarnemingen, maar bij lange na geen bewijs. Toch is er meer. Het eerder genoemde Wheat Germ Agglutinin (WGA) in tarwe blijkt net als bepaalde bestanddelen in kidneybonen een soortgelijke werking als warfarine te hebben. Het heeft potente anti-stollingscapaciteiten. Het belet vitamine K de voor stolling noodzakelijke eiwitten te activeren, althans in de reageerbuis en in proefdieren. Is het erg vergezocht om te veronderstellen dat WGA, dat zoals we zagen bij mensen al in nanogrammen biologisch actief is, ook kan voorkomen dat K2 andere target eiwitten als osteocalcine en MGP activeert?

De grote vraag die de lezer van dit boek zich met mij zal stellen is of een op paleolithische leest geschoeid menu de K2-afhankelijke eiwitten als osteocalcine en MGP nu wel of niet voldoende activeert. Ontbreekt de kaasfactor of ontbreekt hij niet? De consistente waarneming dat veel van de met K2-gebrek geassocieerde pathologie, inclusief een belangrijke parameter voor vaatstijfheid, vermindert op een fatsoenlijk paleodieet zonder voedingssupplementen, suggereert van niet. Voor wie meent dat externe bronnen van K2 wel noodzakelijk zijn, of liever het zekere voor het onzekere neemt, is er goed nieuws uit Mosselbaai. Het lijkt het erop dat de grote calciumverdeler vooral in een kustlandschap ruimschoots voorradig is, al is nooit geverifieerd of coastal dwellers een betere K2-status hebben dan landrotten. Met name viskuit is volgens preliminaire analyses rijk aan voorgevormde K2. In veel culturen gelden viseitjes als een absolute delicatesse en belangrijk eten voor zwangere vrouwen.

De recente wetenschap rond vitamine K2 zet ook de inzichten rond vitamine D in een compleet ander daglicht. Het zal je niet zijn ontgaan dat veel leken en ook enkele artsen en wetenschappers de afgelopen jaren zijn overgegaan op het promoten van hoge doses vitamine D3. Het argument hiervoor klinkt verleidelijk logisch. Zonlicht zet onderhuids cholesterol om in cholecalciferol, ofwel vitamine D3. Wie in de zomer rond het middaguur een half uurtje in zijn blote bast buiten loopt, maakt wel 10.000 Internationale Eenheden aan, een veelvoud van de Aanbevolen Dagelijkse Hoeveelheid. Mensen evolueerden onder zon, ‘dus’ kunnen we buiten het seizoen, als de zon te laag staat om noemenswaardige hoeveelheden cholecalciferol te produceren, maar beter kwistig bij slikken. 5000 IU per dag wordt door velen tegenwoordig als volmaakt onschuldig en vermoedelijk gunstig gezien. Er zitten een paar stevige maren aan die redenering. In de eerste plaats is de productie van vitamine D onder invloed van UV-B licht rate limiting, dat wil zeggen dat er een ingebouwde rem op het proces zit. Genoeg is genoeg en al na twintig minuten in de volle zon wordt de fotosynthese gestopt. In de tweede plaats is het niet denkbeeldig dat mensen met een lange achtergrond op hogere breedten zijn aangepast aan de seizoenen en dat hun organisme dus een eb en vloed van vitamine D-spiegels verwacht. Bovendien is er in the real world geen krachtig vitamine D-signaal zonder een gelijktijdig daglicht-signaal, waardoor slikken in de winter een circadiane mismatch zou kunnen betekenen. Vanuit evolutionair perspectief zou dit logisch zijn. Arts/onderzoeker Staffan Lindeberg heeft van meet af aan gewaarschuwd tegen het lukraak nemen van hoge doses vitamine D en lijkt gelijk te krijgen. De eerste studies naar het gebruik van extra vitamine D pakken niet gunstig uit, met name niet op het gebied van hart- en vaatziekten. K2 is ook hier in elk geval deels de missende factor. Vitamine D zorgt ervoor dat calcium uit de darm wordt opgenomen en door het lichaam wordt gedistribueerd, maar dat is het. Vervolgens is vitamine K2 nodig om te bewerkstelligen dat de afgeleverde calcium daar terecht komt waar het hoort. Is de co-factor afwezig, dan kunnen hoge D-spiegels het atherosclerotische proces juist aanjagen. Weer een bewijs dat de biologie zich niet laat afsnijden en dat je altijd moet oppassen wat je doet. Dr. Kate Rhéaume-Blue, een Canadese arts die veel literatuuronderzoek heeft gedaan naar vitamine K2 en een voorstander is van suppletie in de vorm van MK7, zegt in haar praktijk relatief vaak slachtoffers van ondoordacht vitamine D gebruik te zien. “Het meest dramatische geval betrof een man die een hoog gedoseerd vitamine D supplement was gaan slikken voor zijn hart,” vertelt ze. “Een jaar nadat hij daarmee was begonnen kreeg hij een massief hartinfarct. Uit een scan bleek dat de sterk voorspellende calciumscore in zijn kransslagaderen, die hij al eerder had laten bepalen, in korte tijd zeer sterk was gestegen. Ik ben niet tegen het corrigeren van lage vitamine D-spiegels met supplementen, maar er moet beslist K2 en eigenlijk ook retinol tegenover staan.”

Tot slot terug naar de kaas. Het zal je zijn opgevallen dat ik in het hoofdstuk over de negatieve gezondheidsaspecten van zuivel eigenlijk alleen melk benoem. Kaas is een aparte druif in het zuivellandschap. Waar melk epidemiologisch keurig correleert met de pathologie die je op grond van zijn samenstelling zou voorspellen, is kaas voor veel ziekten min of meer neutraal en lijkt het zoals we zagen voor hart- en vaatziekten ronduit beschermend te zijn. Is het hoge K2-gehalte ervan in een grotendeels K2-deficiënte populatie dermate therapeutisch dat de eventuele negatieve aspecten ervan daardoor deels worden uitgevlakt? Of gebeurt er bij het maken van kaas iets waardoor de negatieve eigenschappen van melk teniet worden gedaan? Op dit moment bestaat hierover helaas geen echte duidelijkheid. Vaststaat dat de meeste harde kazen vanwege het fermentatieproces dat ze hebben ondergaan vrijwel geen lactose meer bevatten. De potentieel nadelige effecten van galactose zijn dus niet aan de orde. Verder zijn er aanwijzingen dat diverse bioactieve stoffen, waaronder de boviene micro-RNA’s, door het fermentatieproces worden ontmanteld. Kaas blijft echter een royale leverancier van caseïne, een eiwit dat notoir in verband wordt gebracht met ondermeer kanker. En in het paleolithische menu kwam de delicatesse definitief niet voor. Je kunt prima gezond zijn zonder kaas. Maar als je boterhammen eet, doe er dan vooral dik Goudse kaas op.

De n=1 bank telt vele, deels goed gedocumenteerde anekdotes van mensen die gezondheidsverbeteringen zien nadat ze zijn overgestapt op een paleolithische voeding plus kaas. In de Ancestral scene wordt deze stroming aangeduid als Primal. Een ieder moet zijn eigen weg zoeken in deze jungle en kaas is natuurlijk gewoon verschrikkelijk lekker. Voor wie er belang in stelt, zelf ben ik kaaskop af. Voor mijn K2 vertrouw ik behalve op de conversie van K1 uit royale porties groene bladgroenten, op viskuit, lever en een paar keer per week enkele lepels natto. Dat laatste voor alle zekerheid. Tot wetenschappers als Cees Vermeer meer betrouwbare ANWB-borden hebben geplaatst in de doolhof van het vitamine K metabolisme, beschouw ik natto als goedkoop neolithisch K2-vangnet. Twee lepels een paar keer per week zijn ruimschoots voldoende en ik vind het lekker. Helaas, het gaat wel om een boon, die dus potentieel minder wenselijke fytochemicaliën bevat. Het risico dat de wet van de onvoorziene consequenties me straks te grazen neemt, neem ik voor lief. Je moet tenslotte ergens aan doodgaan.