Wie gaat voor? (Is Jack Kruse gek of een visionair?)

Je moet het afgelopen half jaar in een grot hebben gezeten (het blijft leuk), wil je de opkomst van meteoor Jack Kruse in de paleosfeer hebben gemist. Kruse, een neurochirurg en tandarts uit Nashville, zegt een ‘ancient pathway’ in het brein te hebben ontdekt dat een rudiment is uit de tijd dat vrijwel al het leven op aarde was aangepast aan de kou van de diepe oceaan. Om een heel lang en hier en daar onbegrijpelijk verhaal kort te maken, Kruse adviseert een strikt paleodieet in combinatie met geregelde ‘cold exposure’, dat wil zeggen blootstelling aan koude, liefst door onderdompeling in water. Hij claimt dat de resulterende koude-thermogenese het ‘ancient pathway’ activeert en dat dit leidt tot snel verlies van overtollig vet en eliminatie van een waslijst kwalen.

In zijn blogposts komt Kruse op het eerste gezicht over als een typische kwakzalver met manische en grandioze trekken. Eminente paleo iconen als psychiater Emily Deans en radioloog Kurt Harris hebben hem dan ook tussen de regels door mentaal gestoord verklaard. Maar als je zijn postings goed leest, vind je toch een hoop redelijk coherente en vooral intrigerende inzichten. In interviews klinkt de man bovendien volkomen normaal. Hij zegt iets belangrijks te hebben ontdekt en in plaats van te wachten tot 50 jaar onderzoek zijn ontdekking heeft bevestigd, brengt hij de simpele info naar buiten zodat iedereen ervan kan profiteren. Bovendien, zo beweert hij, is het merendeel van zijn adviezen al ruimschoots getest door ondermeer NASA. Volgers melden halleluja-resultaten, zoals normalisatie van abnormale bloedsuikers.

In januari injecteerde Kruse zichzelf na een (niet noodzakelijke maar voor de goede zaak uitgevoerde) operatie met MRSA (de ‘ziekenhuisbacterie’), zegt hij, om te kunnen aantonen dat milde cold therapy (een tijdje in een koud bad zitten, koud douchen) het lichaam volkomen resistent maakt tegen dit soort gevaarlijke ziekteverwekkers en dus standaard ingezet zou moeten worden. Vervolgens begon hij de methode toe te passen op patiënten die allerlei enge operaties moesten ondergaan. Hij claimt met de combinatie paleodieet en cold exposure onmogelijke resultaten te boeken. Inmiddels begint hij filmpjes van die mensen op youtube te zetten.

Het is verleidelijk om Jack af te serveren als een crank. Ik doe dat voorlopig niet, al is het maar omdat zijn interventie betrekkelijk ongevaarlijk is (al moet je niet zo ver gaan dat er risico op afterdrop ontstaat) en omdat ik zelf behoorlijk sneller herstel door koud douchen. In plaats daarvan plaats ik vandaag een oud artikel over dokters die in het verleden de medische wetenschap vooruit hebben geholpen door net als Kruse op zichzelf te experimenteren.

Of Kruse in de toekomst aan dit illustere rijtje mag worden toegevoegd, zal de tijd leren.

Wie gaat voor?

Alle medische handelingen en adviezen die we vandaag de dag normaal vinden, zijn ooit voor het eerst uitgeprobeerd. Vaak door dokters. Op zichzelf.

In de Peruaanse hoofdstad Lima staat het enige standbeeld op aarde van een medische student. Het is ter nagedachtenis aan Daniel Carrón en het dramatische medische experiment dat hem in 1858 het leven kostte. Nadat Carrión machteloos had moeten toezien hoe een jong meisje stierf aan Oroya Koorts, een aandoening die gepaard gaat met soms levensgevaarlijke bloedarmoede, besloot hij niet te zullen rusten voor hij de oorzaak van deze toen epidemische ziekte had opgespoord. Al snel begon hij te vermoeden dat er een verband was tussen een veelvoorkomende huidaandoening, veruga peruana, en de gevaarlijke Oroya Koorts, omdat de twee aandoeningen in dezelfde gebieden voorkwamen. Iedereen vond dat een onzinnige gedachte. Tegen de adviezen van zijn leermeesters in injecteerde hij daarom zichzelf met vocht uit een puistje van een jongen die aan veruga peruana leed. Een maand later begon hij zich grieperig te voelen. Vervolgens moest hij overgeven en ontwikkelde hij hoge koorts, buikkrampen en hevige spier- en gewrichtspijnen. Een test toonde aan dat hij zware bloedarmoede had. In zijn dagboek schreef hij: ‘Veruga peruana en Oroya Koorts zijn één en dezelfde ziekte.’ Carrións toestand verslechterde zienderogen en op 5 oktober stierf hij, in het zelfde ziekenhuis waar hij zijn experiment 39 dagen eerder was begonnen. Carrións ultieme offer leidde er toe dat mensen de gebieden waar de vermeend onschuldige huidaandoening veel optrad begonnen te mijden. Snel daalde ook het aantal gevallen van Oroya Koorts. Niet veel later werd vastgesteld dat de ziekte het gevolg was van een door zandvliegen overgebrachte besmetting met de bacterie Bartonella bacilliformis, die de rode bloedcellen vernietigt.

Carrións inzet vertegenwoordigt een onbekende, maar voor de medische wetenschap cruciale traditie: die van het medische zelfexperiment. Van hartcatheterisatie tot bloedtransfusie, het waren onverschrokken artsen die eerst gingen. Om uiteenlopende redenen en vaak onder onvoorstelbare omstandigheden. Een beknopt overzicht.

Bacterie veroorzaakt maagzweer

Het meest vers in het geheugen liggende medische zelfexperiment is waarschijnlijk dat van de Australische gastroenteroloog dr Barry Marshall. Tot 1985 was de heersende gedachte dat ontsteking van de maagwand (gastritis) en maagzweren worden veroorzaakt door stress, sterk gekruid voedsel en te veel maagzuur. Marshall en de patholoog Robin Warren, beiden werkzaam in het Royal Perth Hospital, raakten ervan overtuigd dat de bacterie Helicobacter pylori de boosdoener is. De twee probeerden bevestigend proefdieronderzoeke gepubliceerd te krijgen, maar kregen nul op het rekest en werden zelfs belachelijk gemaakt. Barry Marshall raakte zo gefrustreerd van deze academische inertie dat hij onder gecontroleerde omstandigheden een petrischaaltje vol bacteriën, gekweekt uit het maagsap van een maagzweerlijder achterover sloeg. Hij ontwikkelde het begin van een maagzweer, slikte een antibioticum en werd snel weer beter. Een medische doorbraak die in 2005 werd beloond met een Nobelprijs.

Waren Marshall en Warren uitzonderlijk begaafd? Niet echt. In tegenstelling tot hun collega’s doken ze de bibliotheek in om te kijken wat hun voorgangers zoal hadden waargenomen en opgeschreven. Al in 1906 bezorgden dokters honden maagzweren door maagsap van mensen met gastritis door het hondenvoer te doen. In 1925 deden ze hetzelfde bij cavia’s, met hetzelfde resultaat. Na afloop isoleerden ze ‘een spiraalvormige bacterie’, die volgens hen de ziekteverwekker moest zijn. In de jaren ’50 verschenen diverse rapporten van artsen die zeiden gastritis en maagzweren snel te genezen met peniciline. In 1958 presenteerden enkele dokters op een congres zelfs een hele serie met zulke gevallen, maar ze werden uitgejouwd omdat collega’s ervan overtuigd bleven dat bacteriën niet kunnen overleven in de zure maag. In 1967 weigerde een vooraanstaand medisch tijdschrift een degelijk onderzoek van de Griekse arts Lykoudis, die vervolgens bovendien een boete moest betalen omdat hij maagzweerpatiënten met antiobiotica had behandeld. ‘Marshalls grote verdienste was dat hij met zijn zelfexperiment een showcase presenteerde waar niemand meer omheen kon,’ schreef medisch historicus Lawrence Altman in de New York Times.

John Hunter gaf zichzelf syfilis

De achttiende-eeuwse Londense arts en anatoom John Hunter experimenteerde uitgebreid met gifstoffen als kwik, arsenicum en lood, maar bezorgde zichzelf ook gonoroe. Dat deed hij volgens zijn eigen aantekeningen door pus van de penis van een geïnfecteerde hoerenloper in zijn eigen penis te injecteren. Binnen korte tijd had ook hij een druiper. Hunter bewees zodoende wat al sterk vermoed werd: gonoroe is een seksueel overdraagbare infectieziekte. Verder stelde hij vast dat kwik en andere zware metalen geen gunstig effect hadden op het ziekteverloop. Behalve gonoroe ontwikkelde Hunter ook syfilis, naar verluidt omdat zijn ‘donor’ aan beide kwalen leed. De voortschrijdende syfilis bezorgde hem afschuwelijke aanvallen van pijn op de borst. Tijdens een vergadering zei hij: “Mijn leven is volledig in handen van elke idioot die het nodig vindt mijn ergernis op te wekken.” Hij stierf plotseling aan een hartinfarct, een gebruikelijke complicatie van syfilis. Boze tongen ontkenden dat Hunter zichzelf in dienst van de wetenschap had besmet. Hij zou het verhaal hebben verzonnen, omdat het heroïscher stond dan een tweevoudige  besmetting door hoerenloperij.

Bloedtransfusies

Alleen al in Nederland redden bloedtransfusies dagelijks honderden levens. Operaties zijn ondenkbaar zonder een paar zakken geschikt donorbloed. Bloedtransfusie is mogelijk dankzij de ontdekking van de vier bloedgroepen door de Oostenrijker Karl Landsteiner in 1900. Bloedgroep O is de universele donor, omdat het geen antigenen bevat, bloedgroep AB is de universele ontvanger, omdat het geen antilichamen bevat die kunnen reageren met de andere groepen. Er is dus vooral vraag naar donorbloed met bloedgroep O. In 1981 ontwikkelde dr Jack Goldstein van de New Yorkse bloedbank een methode om bloed met bloedgroep B om te zetten in universeel inzetbaar bloed met bloedgroep O. Alfa-galactosidase, een enzym dat in koffie zit, kan het B-antigen van bloedgroep B afknippen, zonder de bloedcel te beschadigen. Er was maar één manier om te bepalen of het ‘koffiebloed’ veilig was: testen op mensen. Goldstein, bloedgroep O, spoot zichzelf in met het behandelde B-bloed. Van gewoon B-bloed zou hij een potentieel dodelijke transfusiereactie hebben gekregen, maar er gebeurde niets. Sindsdien kan bloedgroep B bij een tekort aan donorbloed worden omgezet in bloedgroep O.

Bloedtransfusies 2

Hoewel bloedgroepbepaling van meet af aan menig mensenleven redde, gingen bloedtransfusies aanvankelijk opvallend vaak mis. Ongeveer 1 procent van de patiënten die geschikt bloed hadden ontvangen, ontwikkelden toch een levensgevaarlijke, vaak fatale transfusiereactie. Voor artsen een ongemakkelijk mysterie, want een zo goed als onbehandelbare catastrofe lag altijd op de loer en het risico leek toe te nemen naarmate patiënten vaker een bloedtransfusie hadden ondergaan. Dr Thomas Brittingham, een in leukemie geïnteresseerde hematoloog uit St Louis, bedacht halverwege de jaren ’50 dat de complicatie mogelijk het gevolg was van een allergische reactie op de witte bloedcellen van de donor. Hij dacht ook dat hij dit mechanisme zou kunnen gebruiken om leukemie te genezen. Bij zijn pogingen om zijn theorie te bewijzen, spoot hij zichzelf talloze malen in met bloed van leukemiepatiënten. Een keer werd hij daar zo ziek van, dat hij dagen lang op het randje van de dood balanceerde. Brittinghams idee dat leukemie met antilichamen tegen vreemde witte bloedcellen was te genezen, bleek onjuist te zijn, maar de gedachte dat ontvangers van donorbloed verkeerd kunnen reageren op de witte bloedcellen van de ontvanger was volledig correct. Sindsdien wordt bij iedere bloedtransfusie voor deze gevoeligheid getest.

De ruggenprik

Bij heel wat ingrepen aan het onderlijf wordt de patiënt verdoofd met een ruggenprik, omdat de methode zo goed als complicatievrij is. In 1886 ontdekten dokters dat ze veilig naalden in elkaars wervelkolom konden steken om vloeistof te verzamelen. Dr August Bier uit Kiel kwam na zo’n experiment op het idee om de hoeveelheid vocht die werd afgetapt te vervangen door een gelijke hoeveelheid vocht met een verdovend middel. Zo’n verdovend middel zou zenuwverkeer tussen het onderlijf en de hersenen tijdelijk moeten blokkeren. Bier vroeg zijn assistent dr August Hildebrandt hem een dosis cocaïne in zijn wervelkolom te injecteren. Maar Hildebrandt was nerveus en de meeste vloeistof liep langs Biers rug. Daarop injecteerde de ervaren Bier Hildebrandt. Zeven minuten na de injectie stak Bier een dikke, kromme naald door de huid van Hildebrandts dij. Die voelde niets. Een minuut later drukte Bier zijn sigaar uit op het been van zijn collega. Niets. Vervolgens trok hij plukken schaamhaar uit en bewerkte de schenen van zijn collega met een hamer. Toen Hildebrandts niet eens met zijn ogen knipperde toen zijn testikels met een verlostang werden samengeknepen, was Bier overtuigd. De ruggenprik verschafte afdoende verdoving.

Hartcatheterisatie

Dagelijks vinden in Nederland honderden hartcatheterisaties plaats. Een interventiecardioloog schuift een slangetje via een bloedvat in lies of elleboog naar het hart om daar bijvoorbeeld de druk te meten, contrastvloeistof in te brengen, een bron van ritmestoornissen weg te laseren of een stent in een kransslagader te plaatsen. Ook deze vaak levensreddende routinehandeling werd ooit voor het eerst uitgevoerd en wel in 1929 door de jonge co-assistent Werner Forsmann, werkzaam in het Rode Kruis Ziekenhuis in het Duitse Eberswalde. “Kijk,” zei hij tegen zijn superieur dr Richard Schneider, terwijl hij een fysiologieboek onder zijn neus hield. “Als je een dunne slang via dit bloedvat in de elleboog omhoog voert, kom je in de hartspier uit. Ik weet niet wat er gebeurt wanneer de slang de gevoelige binnenkant van het hart raakt, daarom wil ik het op mezelf uitproberen.” Schneider, perplex, vond het idee wetenschappelijk interessant, maar te riskant. Als het mis zou gaan, was Forsmann dood en Schneiders aanzienlijke reputatie naar de maan. Hij verbood zijn leerling uitdrukkelijk het zelfexperiment uit te voeren.

Waarop Forsmann besloot het stiekem te doen. Hij besprak zijn idee met Gerda Ditzen, een operatiezuster met een bijzondere passie voor geneeskunde en in het bezit van een sleutel van de instrumentenkamer. Zonder haar begon niemand iets. Ditzen vond het een uitstekend plan. Ze wilde graag meewerken, maar op één voorwaarde. Dat zij het proefkonijn zou zijn.

Op een rustige middag sloop Forsmann de vrije operatiekamer in, waar zuster Ditzen instrumenten aan het opruimen was. “Es geht los,” siste hij. Hij vroeg haar om een scalpel, een holle naald, verband en een catheter, die destijds wel al werd gebruikt om urine uit de blaas te laten afvloeien bij patiënten die niet naar de wc konden. Ditzen, overtuigd dat ze de analen in zou gaan als de eerste persoon die een slang in haar hart kreeg, zette alles klaar en liet zich bereidwillig vastgespen op de operatietafel. Forsmann trok zich met de instrumenten terug in een zijkamertje. Hij bestudeerde het catheter en rekende uit dat 65 centimeter precies genoeg was om de afstand van de elleboog naar het hart te overbruggen. Zijn eigen hart, niet dat van zuster Ditzen. Hij ontsmette zijn elleboog, maakte met het scalpel een sneetje, prikte de holle naald in een grote ader en begon het catheter door de naald omhoog te schuiven. Hij voelde een warme sensatie, maar absoluut geen pijn. “Wat doe je,” vroeg Ditzen. Forsmann liep naar haar toe en zei: “Het is al gebeurd.” Ditzen was woedend, maar hielp de jonge dokter toen die haar had losgemaakt toch naar het röntgenapparaat in de kelder. Kijkend naar het röntgenscherm schoof hij het catheter tot in de rechterboezem. Inmiddels weten we dat een verkeerde beweging gemakkelijk tot een hartstilstand leidt, Forsmann wist niets. De radioloog van dienst die plotseling was komen binnenstormen probeerde aanvankelijk de slang uit Forsmanns arm te rukken. Na een kort handgemeen maakte hij toch een foto. Daarmee was het bewijs gedocumenteerd. Schneider, Forsmanns baas, was aanvankelijk des duivels. Hij zag echter het enorme belang van het experiment. In plaats van de jonge arts te ontslaan, nam hij hem dezelfde avond mee naar de kroeg.

Voedselrantsoenen

Na de Eerste Wereldoorlog ontwikkelden wetenschappers een warme belangstelling voor voedingsexperimenten. Een tweede wereldbrand viel allerminst uit te sluiten. De Verenigde Staten en Engeland wilden weten hoe ze hun soldaten en burgers in geval van voedseltekorten het langst in leven zouden kunnen houden. In Amerika zette dokter Ancel Keys een club dienstweigeraars op een hongerdieet en keek hoever hij kon gaan voor het echt gevaarlijk werd. Er vielen net geen doden. De Britten pakten het eleganter aan. De beroemd geworden voedingsfysiologe Elsie Widdowson en haar collega Robert McCance ontwikkelden een verantwoord oorlogsrantsoen door zelf drie maanden lang te experimenteren met minimale dagporties, bestaande uit wat aardappelen, rozijnen en vet. Ze toonden aan dat een mens veel minder energie nodig heeft dan zelfs nu nog wordt aangenomen. De twee deden op een karig dieet van 1500 kcal zware lichamelijke oefeningen en volbrachten zelfs probleemloos een klimexpeditie in het Lake District. Tijdens de koude oorlog zou hun Russische collega Galina Shatalova, chirurg en hoofdverantwoordelijk voor medisch onderzoek met kosmonauten, de ervaringen van de Britten nog scherper stellen. Shatalova zette zichzelf op een dagrantsoen van ongeveer 1000 kcal, bestaande uit boekweit, groenten, rozijnen en wat noten. Tot haar verbazing nam haar toch al goede uithoudingsvermogen sterk toe. Ze kon moeiteloos lange bergwandelingen maken. Experimenten met atleten bevestigden haar bizarre ervaring. Atleten die haar karige rantsoen kregen, hielden zware inspanningsproeven veel langer vol dan atleten die de gebruikelijke hoeveelheden pasta mochten eten.

Anesthesie

In de jaren ’40 hadden anesthesisten uitsluitend ether en chloroform tot hun beschikking. Effectief, maar niet ongevaarlijk. Voor een diepe narcose moesten grote doses worden toegediend. Diepe narcose was nodig om volledige spierontspanning te krijgen. Het gebeurde geregeld dat een chirurg naar de anesthesist riep: “Hij is te stijf. Geef me meer narcose.” De anesthesioloog deed dat vervolgens met tegenzin, want de risico’s waren fors. Dankzij dr Frederick Prescott, als arts en chemicus in dienst van het farmaceutische bedrijf Burroughs Wellcome in Londen, veranderde die situatie vanaf 1944. Burroughs Wellcome was er in geslaagd pure d-tubocurarine te vervaardigen, de werkzame stof in het indianengif curare. Het verlamt alle spieren, behalve de hartspier. Als dokters een veilige manier hadden om de patiënt volledig te verlammen, zou minder zware anesthesie nodig zijn en zouden veel anesthesiecomplicaties kunnen worden voorkomen. Prescott wilde vier dingen weten. Is curare veilig? Werkt het pijnstillend? Doet het iets met het bewustzijn? Hoe snel werkt het antigif? De risico’s waren onbekend en daarom stond Prescott erop zelf proefkonijn te zijn. In het Westminster Ziekenhuis zou hij met tussenpozen van enkele weken steeds hogere doses curare krijgen. De eerste twee proeven, met respectievelijk 10 en 20 milligram curare, verliepen probleemloos. Maar de derde proef bezorgde hem het benauwdste half uur van zijn leven. Binnen drie minuten nadat de 30 milligram curare waren ingespoten, was Prescott volledig verlamd. Zijn collega’s waren druk bezig met het bestuderen van zaken als hartslag, bloeddruk en hersenactiviteit en dachten dat alles onder controle was. Het geleerde gezelschap was echter één ding vergeten: Prescott kon niet communiceren, zelfs niet mijn ogen knipperen. Terwijl hij snakte naar lucht en voelde hoe hij elk moment het bewustzijn kon verliezen, hoorde hij zijn makkers zeggen: “Nee, hij is nog niet blauw, dus wacht nog maar even met beademen.” Ook toen zijn bloeddruk en hartslag omhoog schoten, had het team niet door hoe benauwd en bang Prescott was. Uiteindelijk, Prescott was inmiddels bezig te stikken, begonnen ze met beademen. Prescott overleefde het avontuur zonder kleerscheuren. De experimenten leerden dat curare veilig is, dat het geen pijnstillend vermogen heeft en het bewustzijn volledig intact laat, dat het antigif neostigmine de verlamming snel ongedaan maakt en dat de patiënt direct beademd moet worden. Nog altijd is curare een cruciaal element van de narcose.