Dokter Frank, Janneke Vreugdenhil, Becel & consensus

Beeld: debrugwachters.com

Sorry, ik was op pad de laatste dagen, dus ik heb nog geen mogelijkheid gehad om her en der te reageren op alle aardige wensen voor het nieuwe jaar. Ik hoop dat de komende dagen goed te maken.

Dan de oliebollenaffaire ;-). Die vereist toch nog een follow up. Wouter de Heij vroeg mij na mijn kritiek op het stuk van Frank van Berkum (dokter Frank) terecht om met referenties te komen voor mijn bewering dat het aanprijzen van meervoudig onverzadigde vetzuren (PUFA’s) onverantwoord is. Kort het paleoperspectief op de kwestie. Meervoudig onverzadigde vetzuren worden in het lichaam deels omgezet in hormoonachtige stoffen. Jager/verzamelaars krijgen doorgaans bescheiden hoeveelheden PUFA’s en in een redelijke balans. Modern wetenschappelijk onderzoek in met name proefdieren laat zien dat suprafysiologische hoeveelheden PUFA’s (met name linolzuur) op termijn tot een scala van problemen leiden. Goed uitgevoerde observatiestudies bevestigen dat beeld, alleen is zulk onderzoek bijna niet echt goed te doen, omdat er in de moderne samenleving nauwelijks mensen zijn die weinig PUFA’s binnenkrijgen.

Toch produceerde ik een lijstje referenties, waarvan de meta-analyse van Ramsden et al voor de discipelen van de zogenaamd bomvrije evidence based business het moeilijkst te negeren is. [Advice to specifically increase n-6 PUFA intake, based on mixed n-3/n-6 RCT data, is unlikely to provide the intended benefits, and may actually increase the risks of CHD and death.]

Dokter Frank zelf schreef intussen op Wouters blog een commentaar waaruit blijkt dat hij me niet serieus kan nemen omdat ik niet schijn te beseffen dat er – wat al die studies ook mogen zeggen – onder topdeskundigen consensus bestaat over het geweldige heil van suprafysiologische (veel meer dan je strikt nodig hebt) hoeveelheden meervoudig onverzadigde vetzuren in de voeding. Ze verlagen immers het cholesterol! Hoe kan een substantie die het cholesterol verlaagt nu slecht voor je zijn!

Frank van Berkum, nota bene de man die door die horrorgynaecoloog van de Vereniging tegen de Kwakzalverij voor het Medisch Tuchtcollege werd gedaagd omdat hij het bestaat een koolhydraatbeperkte voeding te adviseren aan diabeten (ze zouden eens minder medicijnen nodig mogen hebben of zonder ‘echte’ interventie gezonder mogen worden), blijkt dus onvoorwaardelijk te geloven in consensus. Als er consensus is, als 15 heren iets bekokstoven onder het genot van een sigaar en een glas whisky, is het waar. Ongelofelijk.

Vervolgens meldde Henriëtte Das hier dat Janneke Vreugdenhil van NRC door ex-Unilevermanager Harry Jongeneelen wordt beticht van onzorgvuldige journalistiek. Vreugdenhil schreef (terecht) dat Unilever het destijds voor elkaar heeft gekregen een cholesterolverlagend smeersel te laten vergoeden door een zorgverzekeraar, zonder dat het nut van dat smeersel wetenschappelijk is bewezen. De patriarchale Unileverchef riep haar ‘tot de orde’ en wenste haar ‘beterschap’ in het nieuwe jaar. Lol. Letterlijk schreef de propagandaspecialist:

Het is jammer om te zien dat de auteur op dit punt een journalistieke hoofdzonde begaat: het op basis van onjuiste informatie scherpe kritiek leveren en een bedrijf in een kwaad daglicht plaatsen. Erger nog, ze plaatst haar lezers op het verkeerde been. Hopelijk besluit de columnist, bij wijze van goed voornemen voor 2012, niet meer van deze praktijk gebruik te zullen maken.

Harry Jongeneelen
Voormalig directeur Externe Betrekkingen Unilever Foods.

Gefeliciteerd Janneke, zo’n reactie uit die hoek betekent dat je je werk hebt gedaan. Dat is een wetmatigheid. Overigens is Becel pro-activ in Canada nooit toegelaten, vanwege onderzoek dat suggereert dat grote doses plantensterolen atherosclerose veroorzaken, maar dat is een heel ander verhaal.

Aan de vooravond van die vergoeding van Becel door een zorgverzekeraar, in 2004, schreef ik een stuk over de agressieve promotie van meervoudig onverzadigde vetten dat nooit op een drukpers kwam te liggen, hoewel het was besteld. Speciaal voor linolzuurpromoter Frank van Berkum een fragment uit dat verhaal, want het laat zien hoe veel de door hem aanbeden consensus in voedingsland waard is.

[…] De Nederlandse Hartstichting, die haar enthousiasme voor linolzuurrijke margarines traditioneel niet onder stoelen of banken steekt, verwijst de argumenten van de buitenlandse experts bij monde van mevrouw Ineke van Dis naar het land der fabelen. “Kom nou even. Veertien grote studies hebben onomstotelijk aangetoond dat extra linolzuur het cholesterolgehalte verlaagt. Dus is het goed voor hart en bloedvaten.” Van Dis’ eerste opmerking klopt. Becelsmeerders verlagen hun cholesterol. Een beetje. Maar het effect op zogenoemde ‘harde eindpunten’ – hartinfarcten en sterfte – is niet florissant. Nogal wat grote buitenlandse studies naar het effect van cholesterolverlaging met linolzuur lieten een hogere sterfte zien. Aan kanker, maar in sommige studies ook aan hartinfarcten. Een voorbeeld: in de omvangrijke Nurses Health Study naar de invloed van voeding op de gezondheid was de inname van vier theelepels linolzuurrijke margarine per dag gekoppeld aan een 66 procent hoger risico op een hartinfarct. Een vergelijkbaar ‘paradoxaal’ risico werd gevonden in de WHO European Coronary Prevention Study. Dan is er ook nog de beruchte Israëlische Paradox. Er zijn weinig landen waar meer linolzuur wordt gebruikt dan Israël en weinig landen waar hart- en vaatziekten en diabetes type 2 zo alomtegenwoordig zijn. Hetzelfde geldt voor bepaalde vegetarisch levende groepen in India, die pas hartproblemen ontwikkelden toen ze van geklaarde boter overschakelden op zonnebloemolie.

Ook Nederlandse wetenschappers signaleren voorzichtig dat er iets niet klopt. Dr. Janneke Brouwer, klinisch chemicus aan de universiteit van Groningen, stelde in 1999 in haar proefschrift over de ‘klinische chemie van aderverkalking’ dat de promotie van linolzuurrijke levensmiddelen haar doel voorbij is geschoten. Ze wees erop dat andere essentiële vetzuren, vooral van de soort omega-3, in het gedrang komen. De impact van haar vaststelling bleek in datzelfde jaar tijdens de Lyon Diet Heart Study. Eén groep patiënten werd op het zogenoemde ‘Hartstichtingdieet’ gezet, een andere groep kreeg een voeding met weinig linolzuur, minder rood vlees, veel groene bladgroenten en vis en een omega-3 rijke, op basis van raapzaadolie (enkelvoudig onverzadigd, net als olijfolie) vervaardigde margarine. De cholesterolprofielen van beide groepen bleven exact gelijk, maar al na vier maanden tekende zich een verschil af van een heel andere orde. In de groep met het ‘Hartstichtingdieet’ begonnen zich fatale hartaanvallen voor te doen, in de linolzuurbeperkte ‘omega-3 groep’ niet. Met elke maand die verstreek, werd het verschil in overleving groter en na twee jaar besloten de onderzoekers het experiment af te breken om ook de onfortuinlijke controlegroep van het onmiskenbare effect te laten profiteren.

Is de op koolzaadolie gebaseerde, linolzuurarme ‘wondermargarine’ die in Lyon kennelijk levens redde in Nederland te koop? Nee. Dr Ir Gert Meijer van Unilevers Health Institute zegt dat er niet voldoende bewijs is dat een margarine met weinig linolzuur en relatief veel alfa linoleenzuur de gezondheid van de consument ten goede komt. “Er worden uit het Lyon Diet Heart project helaas veel conclusies getrokken van het soort ‘lange halen, snel thuis’. Die mensen kregen niet alleen koolzaadoliemargarine, ze aten ook meer vis, minder rood vlees, meer peulvruchten, namen ’s avonds een wijntje, noem maar op. Je kunt onmogelijk zeggen dat de gunstige effecten puur een gevolg waren van de margarine.” De leider van de studie, Dr. Michèl de Lorgeril, is het daar niet mee eens. In de conclusie van zijn studie schrijft hij dat het verschil in hartaanvallen en sterfte, gezien de identieke cholesterolniveaus in beide groepen, alleen kan worden toegeschreven aan de verbeterde balans tussen omega 6 en omega 3. “Het was de enige factor in het bloed die verschilde,” aldus De Lorgeril, die vervolgens verwijst naar een dozijn kleinere studies die eenzelfde effect hebben laten zien. Meijer: “Unilever blijft er bij dat het bewijs daarvoor flinterdun is. De consensus is dat de meeste mensen nog altijd wat te weinig linolzuur binnenkrijgen. Je hebt altijd wetenschappers die van de consensus afwijken. Enig en Simopoulos zijn ‘believers’. Als we zulke hittepetitten serieus zouden nemen, zouden we geen stap vooruit komen. Overigens hebben we de vetzuursamenstelling van onze producten wel degelijk iets aangepast. Becel pro-activ bevat nu bijvoorbeeld naast linolzuur ook wat alfa linoleenzuur.”

Het woord is gevallen: ‘consensus’. Meijer zegt dat alle serieuze wetenschappers vinden dat de linolzuur die zijn broodheer aan de man brengt, goed is voor hart en bloedvaten en dat iedereen er eigenlijk nog wat meer van zou moeten eten. Maar in een redactioneel commentaar in het vakblad Circulation schreef de vooraanstaande cardioloog en vetzuursprecialist Dr Alexander Leaf al in 1999: ‘Het is inmiddels boven iedere twijfel verheven dat zowel het aantal hartinfarcten als de totale sterfte alleen daalt (…), wanneer de inname van linolzuur wordt teruggebracht’. Is deze autoriteit ook zo’n ‘hittepetit’? Volgens Dr Janneke Brouwer is er iets heel anders aan hand. Unilever Nederland zou liever niet hebben dat de grote voordelen van een op koolzaadolie gebaseerde, linolzuurarme margarine breed bekend worden. Dat we de linolzuurinname zouden moeten verminderen, in plaats van vegroten.

Brouwer was zijdelings betrokken bij MARGARIN, een Nederlandse poging om met de in Lyon gebruikte methode de relatief hoge sterfte aan hart- en vaatziekten in Oost-Groningen omlaag te krijgen. De onderzoekers vroegen om dezelfde margarine die in Lyon was gebruikt – met veel alfa-linoleenzuur en slechts heel weinig linolzuur – maar Unilever weigerde dat, aldus Brouwer. Unilever wilde best een margarine leveren met extra alfa-linoleenzuur, maar op voorwaarde dat het smeersel óók veel linolzuur zou bevatten. “Veel linolzuur verdringt in het lichaam alfa-linoleenzuur, dus kon op basis van reeds beschikbaar onderzoek worden verwacht dat de resultaten zouden tegenvallen,” zegt ze. De wetenschappers protesteerden heftig, maar stonden machteloos. En inderdaad, het MARGARIN project mat slechts een bescheiden effect. Het klinkt als een overtrokken complottheorie. Dus de mensen van MARGARIN maar eens benaderd. Dr Ir Wanda Bemelmans, destijds onderzoeksleider van het project en tegenwoordig hoofd epidemiologie bij het Rijks Instituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), ontkent het verhaal niet, maar weigert nader commentaar. Ze verwijst naar haar toenmalige mentor en mede-auteur, de inmiddels gepensioneerde Groningse huisartsenopleidster Prof Dr Betty Meyboom-De Jong. Die laat op haar beurt nogal geërgerd weten zich de details van het MARGARIN project niet meer goed te kunnen herinneren. [Later schreef zij een brief waarin ze me bezwoer dat de wetenschappers weliswaar wat teleurgesteld waren geweest over Unilevers gebrek aan flexibiliteit, maar dat er geen sprake was geweest van verontwaardiging.]

Een duidelijker bevestiging mag je van geïntimideerde wetenschappers niet verwachten. Waarom weigert een multinational onafhankelijke onderzoekers het instrument te leveren waar ze om vragen? Vindt Unilever het, na decennia van massieve linolzuurpromotie in Nederland, misschien pijnlijk als zou blijken dat juist met een linolzuur-arme margarine een spectaculaire gezondheidswinst kan worden geboekt? Is er een economisch belang? Becel wordt gemaakt van spotgoedkope linolzuurrijke vetbronnen als sojabonen, zonnebloempitten en mais. “Rabiate nonsens,” reageert Gert Meijer. “Als we in een product geloven, brengen we het op de markt. En als de productiekosten hoger zijn, berekenen we die gewoon door aan de consument. Nogmaals, de science is niet hard genoeg.”

“De rol van linolzuur en alfa linoleenzuur bij het ontstaan dan wel de preventie van hartinfarcten is momenteel een hot item in de wetenschap,” erkent Prof Dr Ir Daan Kromhout, internationaal gerespecteerd epidemioloog en directeur van het RIVM. Kromhout droeg bij aan de bekende Zeven Landen Studie en verrichtte baanbrekend onderzoek naar het beschermende effect van met name visvetzuren. “Veel pleit voor een advies om de consumptie van omega-3 vetzuren te verhogen. Maar wie beweert dat de inname van linolzuur omlaag moet, begeeft zich op glad ijs. Daar bestaat geen consensus over.” Maar consensus wordt een wat loos begrip als je bedenkt dat de industrie wetenschappers letterlijk dwarsboomt in hun werk. Japan moet in ogen van Kromhout vloeken tegen de gemaakte ‘afspraken’. Vetzuurspecialist Dr Harumi Okuyama: “Wij adviseren onze bevolking nadrukkelijk om meer omega-3, maar vooral ook minder linolzuur te gebruiken. Terugkeer naar traditioneel Japanse eetgewoonten is absoluut noodzakelijk als wij typisch westerse aandoeningen als aderverkalking, allergieën en sommige kankers willen voorkomen. De grote studies suggereren dat hartinfarcten eerder worden veroorzaakt door te veel linolzuur dan door een verhoogd cholesterol.”

Kromhout werkt inmiddels weer gewoon voor Unilever.