Natural born liars

Über-Pinokkio Diederik Stapel deed iets verschrikkelijk stoms. Toch is hij geen uitzondering. Bedriegen zit in onze genen. Vooral heel slimme mensen weten soms niet meer wat ze doen. We zijn allemaal natural born liars.

In de film The Invention of Lying spreekt iedereen altijd en overal de waarheid. Liegen is een volstrekt onbekend begrip. Een secretaresse zegt bij het kopieerapparaat tussen neus en lippen door tegen een collega: “Ook vanochtend valt het me weer op hoe verschrikkelijk lelijk je bent. En je ruikt vandaag uit je mond zeg… Ik word er misselijk van.” Een vrouw voegt haar zoveelste date met een zucht toe: “Je lijkt me best aardig, maar ik vermoed dat je zo’n enge spekbuik hebt.” De hele samenleving loopt geweldig stroef en de meeste mensen zijn voortdurend licht gedeprimeerd. Maar hoofdpersoon Mark, een slungelige loser, krijgt een lumineus idee. Hij bedenkt het fenomeen ‘liegen’. En hij ontdekt dat hij zijn positie drastisch verbetert door de waarheid achter te houden, een beetje mooier te maken of regelrecht geweld aan te doen. Binnen de kortste keren is Mark rijk, heeft hij een indrukwekkende vriendenschare en date hij de vrouw van zijn dromen. Behalve Mark weet niemand wat liegen is, dus hij gaat vrolijk verder met het creëren van een steeds pompeuzere schijnwereld. Tenslotte gelooft hij er zelf in.

The Invention of Lying is grappig bedoeld, maar houdt ons ook een spiegel voor. Hoewel we eerlijkheid volgens een recente enquête van TNS/NIPO als belangrijkste deugd beschouwen, lijken we meer op Mark dan ons lief is. Van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat liegen we er stevig op los. Voor een deel is dat absoluut noodzakelijk. Zonder wat geveinsde vriendelijkheid en allerlei leugentjes om bestwil zou de samenleving binnen de kortste keren vastlopen. Het zou ook ontzettend ongezellig worden. Maar volgens psycholoog Robert Feldman, auteur van het onlangs verschenen boek The Liar in Your Life, is er sprake van een glijdende schaal en liegen we met zijn allen steeds gemakkelijker en steeds grover. “Uit een van mijn recente onderzoeken met heel gewone, fatsoenlijke mensen blijkt dat we in de eerste tien minuten van een kennismakingsgesprek met een vreemde gemiddeld drie leugens vertellen,” zegt Feldman. “We liegen tegen onze kinderen en vrienden en zij liegen op hun beurt tegen ons. Er is duidelijk sprake van een culturele verschuiving. We liegen meer, het wordt steeds gemakkelijker om te liegen en het wordt ook steeds meer geaccepteerd. Ik vind dat erg verontrustend. Hoe meer leugens we vertellen – ook leugentjes om bestwil – hoe bedrieglijker de samenleving wordt. De financiële crisis heeft alleen kunnen gebeuren doordat we oneerlijkheid tot standaard hebben verheven.”

Liegen heeft een sterke evolutionaire basis en is alomtegenwoordig in de natuur. Bijna al het leven probeert ander leven voor de gek te houden om er zelf beter van te worden. Mensen hebben deze kunst dankzij hun intelligentie echter tot ongekende hoogte verheven, menen veel deskundigen. “We zijn natural born liars,” zegt psycholoog David Livingstone Smith, schrijver van het boek Why we lie. Volgens hem is liegen door de eeuwen heen zo voordelig geweest voor het individu en voor kleine groepen, dat wij allemaal nazaten zijn van geselecteerde meesterleugenaars. Waar we vroeger een list verzonnen om een vijandige stam in de val te lokken, gebruiken we ons aangeboren talent voor bedrog nu om de sociale ladder te beklimmen. En bedrog in de liefde is letterlijk van alle tijden. Onderzoek geeft hem gelijk. Hoe vaker en geraffineerder iemand liegt, hoe beter zijn schoolprestaties, hoe steiler zijn carrière en hoe gemakkelijker hij een geschikte partner vindt. Volkomen eerlijk zijn, is in onze complexe maatschappij zelfs een serieuze handicap. Volgens Livingstone Smith is dat niet per se negatief. “Leugens en sprookjes zijn zo verankerd in ons leven, dat we niet zonder kunnen. Ons brein is te creatief voor de objectieve werkelijkheid. Dat gaat heel ver. Als een bepaalde ‘waarheid’ ontmaskerd wordt, zie je vaak dat juist hyperintelligente mensen de feiten hardnekkig ontkennen en de leugen blijven omarmen.”

Robert Feldman noemt die visie cynisch en fatalistisch. “Ergens diep van binnen zit bij ieder van ons ook nog zoiets als een geweten en ook dat is evolutionair bepaald,” zegt hij. In zijn boek geeft hij een beknopt programma om zowel onszelf als anderen te behoeden voor het soort oneerlijkheid dat zoveel werkplekken en relaties vergiftigt. Hij noemt het AHA!, wat staat voor Active Honesty Assessment (Actieve Eerlijkheids Bepaling). “Vraag jezelf telkens af of je volkomen eerlijk bent en vermijd de kleine giftige leugentjes die zo gewoon zijn in de samenleving. Alle kleine leugentjes bij elkaar – ook de dingen die je bewust niet zegt – eisen hun tol, of ze nu ontdekt worden of niet.” Makkelijk is dat niet, geeft hij toe. “Zelf vind ik het nog steeds heel moeilijk om iemand te zeggen dat hij te dik wordt of uit zijn mond ruikt. Eerlijk zijn hoeft overigens niet te betekenen dat je bot of wreed bent. Als je maar geen informatie verdraait of dingen achterhoudt die anderen zouden moeten weten.” Daarnaast raadt Feldman ons aan om de leugenaars in ons bestaan actief te confronteren met hun achterbaksheid. “Dat kan confronterend zijn, je krijgt misschien niet het antwoord waarop je hoopt en misschien krijg je juist nog meer leugens over je heen, je zult zeker niet de populairste worden, maar je bent uiteindelijk beter af. Alleen zo scheid je het kaf van het koren in je leven.”

Feldman zegt dat een leugenaar bijna niet te ontmaskeren valt. Zelfs mensenspecialist Roos Vonk had tijdens haar vegetarische etentjes met brother in arms Diederik nooit kunnen zien dat hij haar verschrikkelijk verneukte. Hoewel… Psycholoog Paul Ekman, wereldvermaard specialist op het gebied van emotieherkenning, is het daar niet helemaal mee eens. Roos had volgens hem tussen de hapjes tofu door kunnen zien dat Diederik loog. “Als iemand een leugen vertelt of relevante informatie achterhoudt, vertoont zijn gezicht zogenoemde micro-expressies,” zegt Ekman. “Micro-expressies zijn gezichtsuitdrukkingen van een fractie van een seconde, die de werkelijke onderliggende emotie weergeven. Stel dat een man ‘ik hou van je’ zegt tegen een vrouw voor wie hij in werkelijkheid weinig voelt, bijvoorbeeld omdat er een ander in het spel is. Hoe zeer hij zijn gezicht ook in de plooi houdt, zijn gelaatsuitdrukking zal gedurende een split-second afschuw uitdrukken. Een misdadiger die liegt over zijn alibi, zal flitsen van twijfel of ongeloof op zijn gezicht laten zien. Die uitdrukkingen wellen op uit het brein en zijn nauwelijks te onderdrukken. Helaas zijn ze ook heel moeilijk te herkennen, omdat ze zo kort duren. Sommige mensen zien die micro-expressies onbewust en krijgen een onbehagelijk gevoel. We noemen dat dan intuïtie. Vreemd genoeg kun je het vermogen micro-expressies te herkennen verbeteren door vaak te mediteren. Rechercheurs die mediteren, scoren al snel beter tijdens verhoren. Maar de beste manier om een leugenaar te betrappen, is door een gesprek op video vast te leggen en de tape beeldje voor beeldje te bekijken.” Plotseling zie je dan op het uitgestreken, invoelende gezicht van de onbetrouwbare tafelgenoot glasheldere expressies van verveling, ongeduld en zelfs haat of walging.

Roos had zich natuurlijk ook gewoon kunnen afvragen hoe waarschijnlijk het is dat er een relatie bestaat tussen het eten van een voedingsmiddel dat haar intelligente brein schiep en het aan de dag leggen van hufterig gedrag. Speciaal voor Roos, Marianne en al die andere hyperintelligente broeders en zusters die het contact met hun roots kwijt zijn, dit filmpje. Hint: het vingerteken dat de jongen maakt, is niet hufterig bedoeld.