Eindejaarspreek en een geschiedenislesje

Gemeente,

Na het leiden van een Dienst van De Orde der Vrijgemaakte Nederlandse Paleoïeten in Luttelgeest werd ik onlangs aangeklampt door een jonge Grokette. “Dominee,” begon zij aarzelend en duidelijk over haar toeren, “ik moet u iets opbiechten.” Ik verwachtte wat gesputter over onanie of een ander licht vergrijp dat De Heilige Charles over het algemeen gemakkelijk door de vingers ziet, maar neen, Gemeente, het was veel erger dan dat. De Grokette in kwestie was in de week voor de Dienst in een ogenblik van verderfelijke zwakte bezweken voor een kroket! En erger nog, in plaats van zich daarna te reinigen in biologische kokosmelk, een koude wassing te ondergaan en de Enige Juiste Weg te vervolgen, had zij besloten dat haar vlees te zwak was om De Hele Heilige 30 tot het bittere eind af te maken. Zij had zich, en ik sidder bij de gedachte, zij had zich vervolgens ongeremd overgegeven aan een broodje insulinotrope kaas, een zak in omega 6 rijke olie gebakken en dus extra inflammatoire patates frites en een IGF-1 stimulerende milkshake. De dag erna had zij bovendien geen nee gezegd toen haar schoonmoeder haar een stuk glutineuze pizza voorzette, volstrekt tegen de Wolfiaanse en Cordainiaanse Wetten in.

Ik was, Gemeente, het zal u niet verbazen, danig geschokt. Wie de Heilige 30 met voeten treedt, besmeurt De Gedachte en vloekt tegen zijn genoom. Toch heb ik gemeend deze jonge vrouw Aflaat te gunnen. Zij mag en zal nog één maal proberen volledig rein te leven. Zwicht zij opnieuw, dan zal de Orde haar definitief uitstoten en wacht haar onverbiddelijk Het Ergste.

Okay, ik had wat weinig tijd vandaag, wil toch wat zeggen en weet even niks beters. Maar het is me opgevallen dat steeds meer mensen naarmate ‘paleo’ bekender wordt proberen om de pleitbezorgers van het evolutiegeneeskundige model weg te zetten als sektarische fanatiekelingen. Degenen die erover communiceren worden afgeschilderd als goeroes. Een puur zwaktebod, maar best irritant. Paleo trekt bovendien onherroepelijk ook mensen aan met een problematische verhouding tot eten. Die hebben de neiging er allerlei rituele ceremonies aan te verbinden, paleo als restrictief, moeilijk en een wedstrijd te zien en elke stap buiten het spreekwoordelijke Bierviltje als ‘zonde’ te beschouwen.

Zo werkt het niet. Of liever gezegd, dat werkt niet. Paleo is een krachtige interventie, maar als neolithische voedingsmiddelen om wat voor reden dan ook zo belangrijk voor je zijn dat je het eten ervan als ‘zonde’ beschouwt, dan wordt het ongezond. Paleo is een leidraad, meer niet. Het werkt ook uitstekend als je jezelf af en toe een fijne hormetische geneugte gunt. Dus als je zo meteen een stapel oliebollen onder je snufferd krijgt en ze wel lust, zeik dan niet en eet die schaal leeg.

Hartstikke bedankt voor alle fantastische bijdragen. Hielkje en Gert voor een paar geweldige illegale boeken, Alex voor je niet aflatende bibliothecariswerk, James voor het telkens weer overkomen uit Canada en Mariet voor het moedig experimenteren. Allemaal een gezond en flitsend 2014! Dat er ook dit jaar weer tenminste één sprankelend Watve- of Spreadbury-moment mag zijn.

Paleodominee Melchior Johannes Meijer zet zijn geloofsgenoten aan tot fanatisme en sektarisch gedrag, tijdens een lezing in het veld op 15 juli 2013.

Tot slot van deze eindejaarsdienst zou ik graag eens stilstaan bij de lang gestorven reuzen op wier schouders wij staan. Een geschiedenisverhaaltje voor bij de haard. Alles wat wij tegenwoordig weten over het menselijk lichaam, is gebaseerd op observaties van artsen die tot het uiterste gingen om hun nieuwsgierigheid te bevredigen. Als ware ontdekkingsreizigers verfijnden deze pioniers, met vallen en opstaan, de anatomische landkaart. Een riskant avontuur, want de kerk was mordicus tegen ontleden. En collega’s waren allergisch voor iedere nieuwe ontdekking en voor ieder hout snijdend nieuw inzicht. Toen William Harvey de bloedsomloop verklaarde, werd in Leiden zelfs fraude gepleegd om te voorkomen dat zijn logische inzicht serieus genomen zou worden. Ik zie mensen als Fasano als de Harvey’s en mensen als Brouns als de valse Leidenaren van destijds. Zoek de parallellen met vandaag. Er is niet heel veel veranderd.

Als Internet 4000 jaar geleden zou zijn uitgevonden, had de medische wetenschap ver voor het jaar nul minstens zo veel geweten als ze nu doet. Een bizarre veronderstelling, maar feit is dat de Egyptenaren al heel vroeg een verbazingwekkend nauwkeurige beschrijving geven van de menselijke anatomie. In 1873 koopt de Duitse professor Georg Ebers in Luxor een papyrus uit ongeveer 1550 voor Christus. Daarin staan verhandelingen over het hart, de bloedvaten, de lever, de nieren, de baarmoeder en de blaas. Het Ebers papyrus bevat veel onzin (‘de dood bestrijdt men met een halve ui’), maar suggereert ook fundamenteel begrip.

De Griekse geneesheer Herophilos en zijn assistent Erasistatus weten daar niets van als zij rond 300 voor Christus systematisch lijken beginnen te ontleden. Ze werken in Alexandria, het enige deel van Griekenland waar dat in die dagen is toegestaan. Toch maken ook zij scherpe anatomische beschrijvingen van zo’n beetje alle spieren en organen. Herophilos zal later worden beschouwd als de aartsvader van de op feitelijke waarneming gebaseerde geneeskunde. Hij gelooft alleen wat zijn ogen zien en is wars van theorieën. Mede daarom voert het duo zo’n 600 ontledingen uit op levende gevangenen. Ze zien hoe het hart het bloed door de slagaderen pompt, hoe de oogspieren de oogballen doen draaien en hoe prikkeling van bepaalde zenuwen bewegingen of een gevoel uitlokken. Ze maken een nauwkeurige atlas van het menselijk oog.

Al die anatomische kennis wordt slechts zeer versnipperd overgeleverd. In de tweede eeuw na Christus benoemt de Romeinse keizer Marcus Aurelius de van origine Griekse arts Galenus als lijfarts. Galenus zal ruim 1500 jaar zijn stempel drukken op de geneeskunde. Hij weet wel iets van Herophilos, maar is vooral beïnvloed door Hippocrates en Aristoteles. Die leefden in de laatste eeuwen voor Christus. Zij leren dat de kosmos is opgebouwd uit de elementen aarde, water, lucht en vuur. Analoog daaraan stelt Galenus dat het menselijk lichaam bestaat uit vier verschillende ‘humeuren’: bloed, slijm (flegma), gele gal (cholera) en zwarte gal (melancholia). Als de balans van deze cruciale lichaamssappen verstoord raakt, wordt iemand ziek. De behandeling van ziekten is gebaseerd op het in evenwicht brengen van de humeuren: aderlaten en laxeren. In Galenus’ tijd is het ‘krenken’ van doden een doodzonde. Galenus baseert zijn anatomische kennis dan ook voornamelijk op ontledingen van honden en apen. Bovendien hecht hij meer waarde aan het bedenken van academische theorieën dan aan ‘banale’ waarnemingen.

Vesalius struint ’s nachts kerkhoven af

In de zestiende eeuw is de typische anatomische les nog altijd vooral een hommage aan Galenus. Het gaat ongeveer zo. In het centrum van de universitaire snijzaal ligt een lijk, doorgaans dat van een ter dood veroordeelde of een overledene uit het armenhuis. Terwijl een barbier snijdt, vertelt de professor de studenten aan de hand van Galenus’ anatomische atlas wat ze zien. Meestal kan de assistent de beschreven organen niet vinden, maar dat wordt gemakshalve afgedaan als fout van het lijk en niet als fout van Galenus. Maar in 1514 wordt in Brussel Andreas Wijtinck geboren, ook wel Andries van Wesel genoemd naar de geboortestad van zijn vader. Andreas groeit op in een oud artsengeslacht. Als jochie ontleedt hij muizen en kleine huisdieren. Zo leert hij spelenderwijs te vertrouwen op zijn eigen waarnemingen. Tijdens zijn studie geneeskunde in Parijs neemt hij de academische naam Vesalius aan, een Latijnse verbastering van Van Wesel. Vesalius verbaast zich over de slechte kwaliteit van de secties. De professoren durven het lijk niet eens aan te raken! Hij heeft al snel door dat hij hier niet leert hoe het menselijk lichaam functioneert. “Een slagersjongen leert in een dag meer over anatomie dan een medisch student in zijn hele opleiding,” sneert hij eens tijdens een college. Hij neemt het heft in eigen hand. Met enkele vrienden struint hij ’s nachts de armeluiskerkhoven van Parijs af om verse lijken te bemachtigen. Talloze illegale ontledingen leveren hem een schat aan kennis op. Al snel kan hij blind ieder botje vinden en benoemen. De ervaring sterkt hem in zijn overtuiging dat een docent zelf moet snijden om kennis over te kunnen brengen. In 1537 promoveert Vesalius aan de Universiteit van Padua, waar hij aansluitend de leerstoel Chirurgie en Anatomie krijgt. Een plaatselijke rechter is erg onder de indruk van zijn openbare ontledingen. Hij geeft Vesalius onbeperkte toegang tot de lijken van ter dood veroordeelde misdadigers. De relatieve overvloed aan materiaal stelt Vesalius in staat een enorme anatomische kennis op te bouwen. Hij is overtuigd van de educatieve waarde van goede illustraties. Tijdens anatomische lessen schetst hij op grote borden schaalvergrotingen van wat hij doet. Verder laat hij beeldend kunstenaars ieder stukje menselijk lichaam dat zijn scalpel blootlegt in perspectief natekenen. Deze noeste arbeid leidt in 1543 tot de publicatie van het zevendelige anatomische handboek De humani corporis fabrica (Over de bouw van het menselijk lichaam, zie ook kader). De fabrica is een van de grootste doorbraken in de geschiedenis van de geneeskunde.

Veel collega’s kunnen Vesalius’ bloed wel drinken. Zijn anatomische beschrijvingen impliceren immers dat de artsenstand zich meer dan 1000 jaar heeft gebaseerd op evidente nonsens. Jacobus Sylvius, een vroegere leermeester van Vesalius, voelt zich als vertegenwoordiger van de klassieke heelmeesters zo aangevallen, dat hij Vesalius uitscheldt voor ‘Vesanus’ (idioot). Moe van de tegenwerking en vijandigheid accepteert Vesalius een betrekking aan het Spaanse Hof. Twintig jaar lang doet de grondlegger van de moderne anatomie weinig spannenders dan het verlichten van Karel de Vijfdes jichtaanvallen. Als hij op een dag een boek leest van zijn oud-leerling Fallopius, die allerlei prachtige nieuwe anatomische ontdekkingen heeft gedaan, beseft Vesalius hoezeer hij zijn tijd heeft verkwist. Hij neemt onmiddellijk ontslag om zich opnieuw aan de wetenschap te wijden. Het mag echter niet zo zijn. In 1564 komt hij op weg naar Padua om bij een schipbreuk.

Harvey bewijst de bloedsomloop

In de zeventiende eeuw slaat de Engelse arts en anatoom William Harvey uiteindelijk het fatale lek in de leer van van Galenus. Vesalius en Fallopius ten spijt, houdt de reguliere geneeskunde stoïcijns vast aan het idee dat het lichaam voortdurend nieuw bloed aanmaakt. De lever maakt het donkerrode bloed dat door de aderen stroomt, het hart produceert het helderrode bloed in de slagaderen, zo leert vrijwel elke medisch student. De organen ‘verbruiken’ dat bloed vervolgens. Harvey vermoedt echter dat het hart het bloed in twee gesloten kringlopen door het lichaam pompt. Hij bewijst zijn theorie met twee eenvoudige experimenten. Eerst stelt hij op basis van het gemiddelde aantal hartslagen per half uur en het volume van het hart dat er per etmaal zo’n 540 pond bloed door het lichaam stroomt. Al dat bloed moet volgens de heersende Galenische inzichten in de lever en het hart worden geproduceerd. Dat lijkt hem onmogelijk. Vervolgens doet hij een afbind-experiment. Hij plaatst een band om de arm van een proefpersoon en trekt die strak aan. Zo worden zowel slagaders als aders afgeknepen. Vrijwel direct wordt de arm wit. De aan de oppervlakte liggende aderen zijn niet meer zichtbaar. Vervolgens maakt hij de band iets losser, waardoor de diep liggende slagaderen bloed doorlaten, maar de aderen net onder de huid nog niet. Nu zwellen de aderen duidelijk op. Het bloed stroomt tot de band. Daarmee toont hij aan dat slagaders en aders met elkaar in verbinding staan en dat er dus sprake is van een gesloten bloedsomloop. Hij bewijst ook dat de klepjes in de vaten die het bloed terugvoeren naar het hart ervoor zorgen dat de vloeistof slechts in één richting kan stromen.

Harvey weet dat zijn observaties op het conservatieve Europese vasteland zullen inslaan als een bom. Pas in 1628 durft hij zijn werk Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus (Anatomische beschouwing van de beweging van het hart en het bloed in levende wezens) te publiceren. Zijn vrees blijkt niet ongegrond te zijn. De meeste professoren reageren als door een wesp gestoken. Ze bestempelen Harvey als een collega die de weg kwijt is. Uit aantekeningen van studenten blijkt dat Leidse hoogleraren voor het begin van anatomische lessen zelfs stiekem gaatjes in het tussenschot van het hart prikken. Zo kunnen ze vasthouden aan hun idee dat dit schot poreus is en dat het bloed in het hart via een systeem van eb en vloed heen en weer schommelt.

Maar in de anatomische theaters in Leiden, Delft, Den Haag en Amsterdam is de geest uit de fles. Hoewel het nog altijd gevaarlijk is om de oude fysiologische ideeën in twijfel te trekken, beschouwen steeds meer jonge studenten Vesalius, Harvey en Servetus (zie kader) als helden. Het toenemende vermoeden dat de klassieke leermeesters er in veel opzichten naast zitten, wakkert een felle ontdekkingsdrift aan. Vermaarde ontleders als Nicolaas Tulp, Jan Swammerdam, Herman Boerhaave, Jan van Horne en de leek Louis de Bils maken Nederland tot het anatomische centrum van de wereld. Anthony van Leeuwenhoek maakt met zijn microscoop bovendien een nieuw universum toegankelijk. Anatomische ontdekkingen volgen elkaar in hoog tempo op. Een ereplaats in de geschiedenis van de moderne anatomie is weggelegd voor de arts-anatoom Frederik Ruysch (1638-1731). Hij ontwikkelt als eerste een methode om lijken en organen in volmaakte staat te conserveren. Net als Vesalius begint Ruysch zijn carrière op het kerkhof, zij het gewoon overdag, vermomd als doodgraver. Bij zijn dood laat hij in zijn huis aan de Amsterdamse Bloemgracht een unieke verzameling van honderden opengewerkte lichaamsdelen en organen na. Tot op de dag van vandaag wordt deze collectie in de Kunstkamera in Sint Petersburg bestudeerd door medici uit de hele wereld.

Moslimdokters zijn hun tijd vooruit

Na de val van het Romeinse Rijk zijn het vooral de Arabieren die de anatomische kennis uitbouwen. Dokter Ibn Zuhr (1091-1161) vindt het maar niks dat hij feitelijk moet vertrouwen op de anatomie volgens Galenus, die is gebaseerd op honden. Om een beter beeld te krijgen van de menselijke fysiologie introduceert hij, met toestemming van de Islamitische autoriteiten, de postmortem autopsie. Als niet overduidelijk is waaraan iemand is overleden, voert Zuhr een sectie uit. Andere Arabische artsen volgen zijn voorbeeld. In 1242 leidt deze gewoonte tot een van de belangrijkste ontdekkingen in de geschiedenis van de geneeskunde. Dokter Ibn al-Nafis observeert de pulmonaire bloedsomloop. Hij beschrijft hoe het bloed van het hart naar de longen en terug wordt gepompt. Op basis van zijn talrijke secties verwerpt Al-Nafis zo’n beetje alle aspecten van de Galenische doctrine, die stelt dat ziekte en gezondheid uitsluitend worden bepaald door de verhoudingen tussen diverse lichaamssappen. Zijn inzichten dringen echter niet door tot de Christelijke wereld.

Calvijn verbrandt anatomisch genie

Voor verlichte geesten is de renaissance allerminst een vriendelijke tijd. Miguel Servet (Servetus), een tijdgenoot en briljante collega van de vader van de anatomie Andreas Vesalius, wordt in oktober 1553 in Geneve op de brandstapel gegooid door niemand minder dan Johannes Calvijn. Servetus is theoloog, arts, geograaf, astronoom en wiskundige. In zijn boek Christianismi Restitio schrijft hij ondermeer dat Jezus gewoon is overleden en dat de doop een bijgelovig ritueel is. Maar in de boeken die met de arme dokter in vlammen opgaan, staat ook een passage die Calvijns pet te boven gaat. ‘De levensgeest wordt opgewekt wanneer ingeademde lucht in de longen in een subtiel netwerk van bloedvaatjes wordt gemengd met bloed. Dit bloed wordt van de rechter hartkamer via de longen naar de linker hartboezem gepompt. Het bloed gaat dus niet door de scheidingswand in het hart. In de longen wordt het bloed helderrood, vloeit van de arteria venosa in de vena arteriosa, om tijdens de rustpauze van het hart de linkerboezem in te stromen.’ Servetus beschrijft in detail de kleine of pulmonaire bloedsomloop, in zijn tijd een gigantische medische ontdekking. Niemand neemt het voor hem op.

De fabrica:

Vesalius rekent af met anatomische verzinsels

In zijn baanbrekende anatomische atlas De fabrica (1543) ontkracht Vesalius, de grondlegger van de moderne anatomie, talloze eeuwenoude dogma’s. Een beknopt overzicht.

Het skelet

Mannen hebben niet één rib minder dan vrouwen.

Het menselijk borstbeen bestaat niet zoals bij apen uit zeven delen, maar uit drie delen.

De beenderen in de benen zijn langer dan die in de armen.

De onderkaak is een geheel en bestaat niet uit meerdere beenderen.

Het spierstelsel

Vesalius’ werk is de eerste accurate en volledige beschrijving van het spierstelsel. Hij beschrijft het pricipe van elkaar tegenwerkende spieren.

Hart en bloedsomloop

Vesalius stelt dat de pols volg op de hartslag en impliceert daarmee dat het hart het bloed voortstuwt.

Het hart bestaat uit twee kamers en twee boezems.

De slagaders bevatten bloed in plaats van lucht.

De scheidingswand in het hart is niet poreus. De bloedcirculatie in het hart wordt geregeld door kleppen.

Het zenuwstelsel

De zenuwen ontspruiten aan de hersenen, niet aan het hart en dienen voor de overdracht van gevoel of beweging.

Zenuwen zijn niet hol.

Pezen en banden zijn geen grote zenuwen.

Vesalius geeft een verrassend correcte beschrijving van diverse hersencentra.

Psyche en gevoel zetelen in de hersenen, niet in het hart.

Organen in de buik

De lever bestaat niet uit vijf kwabben, maar vormt één geheel.

De lever maakt geen bloed.

De nieren filteren niet de urine (zodat die relatief schoon het lichaam verlaat), ze filteren het bloed.

De baarmoeder bestaat niet uit zeven kamers.

Leonardo da Vinci: ‘De penis is geen pneumatisch orgaan’

Uomo universalis bij uitstek Leonardo da Vinci houdt zich vanaf 1487 gedurende drie periodes bezig met anatomie. Hij ontleedt meer dan dertig lijken. Aanvankelijk is Leonardo nog duidelijk beinvloed door de middeleeuwse vooroordelen van zijn tijd. Maar omdat hij als bastaardkind geen academische opleiding heeft genoten, vertrouwt hij al snel alleen nog op zijn ogen. Het resultaat is een indrukwekkende serie ontdekkingen. Een kleine greep:

–   Hij ziet dat het netvlies lichtgevoelig is, niet de ooglens.

–   Met behulp van een gierstoplossing die vloeistofstromingen zichtbaar maakt, toont hij aan dat de aortakleppen al sluiten terwijl het hart nog samentrekt. De rest van de wereld moet tot 1969 wachten voor radiologen dit principe bevestigen.

–   Hij beschrijft vernauwingen in de kransslagaderen en stelt correct dat die de bloedtoevoer naar de hartspier belemmeren.

–   Hij bewijst dat de penis geen pneumatisch, maar een hydraulisch orgaan is. Iedereen denkt dat een erectie met lucht tot stand komt, Leonardo bewijst dat er bloed aan te pas komt.

Op last van de Paus Leo X stopt Leonardo da Vinci in 1515 met ontleden. Zijn ongeveer 750 onvoorstelbaar correcte anatomische illustraties blijven in de medische wereld lang onbekend.