Bezeten van gezond eten

In het kader van de opgelaaide discussie rond Tom Watkins, de 15-jarige jongen die van zijn moeder Francis Kenter al vanaf zijn prille jeugd alleen rauwe groenten, fruit en noten mag eten, lijkt me dit oude artikel over ‘orthorexia’ op zijn plaats. Bijtgrage journalisten staan namelijk zonder enige twijfel klaar om ook het paleoperspectief (niet zo zeer het blogje, ik bedoel het hele evolutionair geneeskundige perspectief) in de hoek van het sektarisme te plaatsen. Zo schreef schoolfrik Aleid Truijens van de Volkskrant reeds gretig: “Al jarenlang geeft ze haar kind, nu 13, alleen maar rauwe groente, fruit en noten te eten, het dieet van de oermens.” (Nadruk van mij).

Voorspelbaar. Geen haar op mijn hoofd die er ook maar een seconde aan twijfelt dat de uit de onderwijsfabriek ontsnapte Truijens dat expres doet, want zelfs de meest verstokte Trachettist moet onderhand toch wel eens van Richard Wrangham hebben gehoord en weten dat vuur en koken aan de basis staan van ‘het dieet van de oermens’, het dieet dat die gestoord grote hersenen mogelijk maakte. Ze doet dat om alles wat niet in haar rigide schoolfrikkenstraatje past weer eens even lekker belachelijk te kunnen maken. Wie ‘anders’ eet, wie afwijkt, wie niet is als zij, is gek, dat is wat ze voor het voetlicht wil brengen en dat is wat de meeste Volkskrantlezers graag willen horen.

Dat Tom gevaar loopt, is een ander verhaal. Een voeding van groenten (gekookt of ongekookt), fruit en noten leidt onvermijdelijk tot tekorten. Dat is goed gedocumenteerd. Er zijn dan ook geen jager/verzamelaar groepen bekend die op zo’n voeding leven of leefden. Sterker nog, er zijn geen vegetarische jager/verzamelaars. Net zoals er geen vegetarische vossen zijn. Gooi, zoals Cushi terecht opmerkte, wat (orgaan)vlees, vis en eieren in de mix (alles gekookt of anderszins verhit) en je hebt een voeding die een sterk, robuust fenotype genereert, wat tante Truij en andere gepimpte onderwijzers ook beweren. Dat dat cruciale verschil nog maar even heel duidelijk gesteld is.

Bezeten van gezond eten

De opmars van het Foodamentalisme

Gezond eten is verstandig en belangrijk. Tot op zekere hoogte. Want sommige mensen slaan door. Ze worden steeds strikter en ontwikkelen een onaangename zendingsdrang. “Op een dag eten ze alleen nog groenten en fruit. Of erger, uitsluitend granen. Dan is het hoog tijd voor een therapeutisch bezoek aan McDonald’s.”

Iedere morgen opnieuw staat Nick Nolte voor een heilige opgave. Het samenstellen van zijn ontbijt. Dat dient namelijk, zo heeft Nolte bedacht, te bestaan uit net geoogste, strikt biologisch dynamisch geteelde groenten. Na de gebruikelijke zelfkastijding op de sintelbaan of in het krachthonk gunt de acteur zijn koud afgedouchte lijf een salade bestaande uit kool, wortelen, cherrytomaten, raapstelen, tofu en postelein. Alsof dat ascetische konijnenmaal hem nog niet voldoende vitaminen en mineralen verschaft, spoelt Nolte nog voor de lunch tegen de 30 voedingssupplementen weg. Met gefilterde Spa Blauw, want leidingwater bevat resten vrouwelijk hormoon (de uitgeplaste pil) en stel je voor dat zijn adonische corpus zou worden ontsierd door een stel borstjes. Collega star Julia Roberts is ook nogal kieskeurig waar het eten en drinken betreft. Ze zet geen stap buiten de deur zonder een pak ‘van vreemde genen vrije’ sojamelk. En voormalig Spice Girl Geri Halliwell laat na een verbeten, uiteindelijk gewonnen strijd tegen op zich helemaal niet onaantrekkelijke kwabjes geen kruimel ‘bedenkelijk voedsel’ meer over haar lippen komen. “Ik ben godzijdank op tijd tot inzicht gekomen,” getuigt ze zonder enige schroom tegen het Britse vrouwenblad ‘New Woman’. “Ik eet niets meer dat gemaakt is van meel. Zuivel brengt dood en verderf en suiker komt mijn huis niet in. Daar krijg je hypoglycemie van. Bij mij staan alleen nog gezonde zaken als verse groenten en vis op het menu. Ik denk de hele dag na over wat ik mag eten en wat niet en ik heb medelijden met de arme stakkers die dat niet doen.”

Pardon? Jawel, ze zegt het echt. En de kans is groot dat u het herkent. Van een collega, familielid of vriend. Die de laatste tijd alleen nog van meegebrachte, macrobiotische lunchpakketjes knabbelt. Die zijn of haar braakneigingen niet verbergt als u het waagt uw tanden eens in een fijne, sappige hamburger te zetten. Niet alleen over het paard getilde celebrities hebben ‘gezond eten’ – wat dat ook mag zijn – verheven tot de maat der dingen. Volgens een recent onderzoek van Dr Carlo Cannella, voedingswetenschapper aan de La Sapienza Universiteit in Rome, is bijna zeven procent van de bevolking ziekelijk bezig met de invloed van voeding op de gezondheid. Opgezweept door een aanzwellende vloed van vaak tegenstrijdige gezondheidsadviezen onderwerpen steeds meer mensen zich volgens Cannella dwangmatig aan irrationele diëten. “Het fenomeen heeft alles in zich van een religie,” aldus Cannella. “Het gaat om de kinderlijke illusie invloed te kunnen uitoefenen op zaken die per definitie buiten onze macht liggen, zoals ziekte en dood. Het gaat om zingeving in een verwarrende tijd zonder duidelijke bakens en om de universele menselijke behoefte zich verheven te voelen boven ‘niet uitverkorenen’. Niet voor niks wordt het ook wel ‘foodamentalisme’ genoemd.”

Het begon allemaal met de Amerikaanse arts Steven Bratman, die in 1997 het boek Health Food Junkies schreef. Daarin introduceerde hij de term Orthorexia nervosa, Grieks voor dwangmatig correct eten. Lijders aan het nog niet officieel erkende syndroom zijn niet zo zeer gefixeerd op hun gewicht als wel op de kwaliteit van hun voeding. Bratman werd zelf met het syndroom aangestoken tijdens zijn verblijf in een biologsch dynamische commune. Zijn boek doet tragikomisch verslag van mensen die hun groenten alleen rauw en ongesneden eten (anders wordt het energieveld verstoord), die ‘doodsbrengende’ nachtschadegewassen als aardappelen mijden als de pest, die nooit in aluminium pannen koken (Alzheimer!) en die stuk voor stuk menen het enige ware voedingsgeloof aan te hangen. Zelf kauwde Bratman iedere hap gerstepap tenminste vijftig maal. Hij bevestigt het door Cannella aangehaalde superioriteitsgevoel. “Op het dieptepunt van mijn aandoening keek ik geweldig neer op al die domme, verwerpelijke mensen die ‘rotzooi’ als vlees en zuivel nuttigden,” zegt hij. “Ik vond het beesten en ik gunde ze hun hartinfarct. Na een dag op tofu en quinoakoekjes voelde ik me heiliger en reiner dan Moeder Theresa. Puur fascistische emoties, achteraf bezien.” Bratman werd wakker geschud tijdens een lezing over ‘het dodelijke gevaar’ van melk. “Tweehonderd fanatiekelingen zaten in een zaaltje instemmend te luisteren naar een dokter die melkconsumptie in verband bracht met de afschuwelijkste kwalen. Afgeven op melk was begin jaren ‘90 erg in. Op een bepaald moment kwam een nietsvermoedende klusjesman drinkend uit een pak chocomel de zaal in om een microfoonstandaard te halen. De anti-melk dokter zag de chocomel en hij begon me die arme man toch een partij uit te kafferen. Of hij besefte wat hij zichzelf en de koeien aandeed. Het was ontzettend genant, maar de gehersenspoelde zaal liet zich meevoeren. Ik had het onbehaaglijke gevoel dat het publiek de man had kunnen lynchen.” Na die ervaring had Bratman alleen nog een goed gesprek met een Benedictijner monnik nodig om definitief in te zien dat hij een doodlopend pad bewandelde. “Tijdens een lift van een paar duizend kilometer bracht de geestelijke me bij dat pizza en babi pangang gewoon lekker zijn en dat eten vooral bedoeld is om te ontspannen en te genieten van elkaars gezelschap. Stapsgewijs heb ik mijn bizarre overtuigingen vervolgens de rug toegekeerd.”

Tijdens het schrijven van zijn boek kwam Bratman in contact met Kate Finn, een jonge yoga-lerares die last van haar maag had en die haar heil zocht in de zogenoemde natuurlijke hygiëne. Uiteindelijk at ze alleen nog rauwe groenten en fruit. Ondanks Bratmans pogingen haar te helpen, stierf de gezonde vrouw aan ondervoeding. “Orthorectisch eetgedrag begint meestal vanuit het idee niet optimaal gezond te zijn en vanuit de wens om de eigen gezondheidstoestand te opimaliseren,” zegt Dr Ingrid Kiefer, voedingswetenschapper aan de Universiteit van Wenen en auteur van het onlangs verschenen boek ‘Besessen vom Essen’ (‘Bezeten van het eten’). Kiefer deed twee jaar lang onderzoek naar het verschijnsel en hoopt haar resultaten in oktober te publiceren. Ir René Sieders, oprichter van de Stichting Anorexia en Boulimia Nervosa, is blij dat het fenomeen eindelijk serieus wordt onderzocht. “Orthorexia is een verborgen probleem,” zegt hij. “Ik ken zelf meerdere mensen bij wie de fixatie op ‘gezond eten’ destructief interfereert met hun sociale leven. Zij zoeken per definitie geen hulp. Ze zijn er immers van overtuigd dat ze het licht hebben gezien en dat hun omgeving voedingsfysiologisch gesproken achterlijk is. En waar een anorexiapatiënt onvermijdelijk ondergewicht ontwikkelt, ziek wordt en uiteindelijk hulp krijgt, moddert iemand met orthorexia verbeten verder.” Ingrid Kiefer: “Precies. Ik heb vrouwen behandeld die uitsluitend naar me toe waren gekomen omdat hun kinderen rachitis hadden gekregen. Ze wilden aanvankelijk dat ik hun kinderen behandelde en waren er slechts met de grootste moeite van te overtuigen dat hun streng macrobiotische wonderdieet de boosdoener was.”

Iemand die weigert te eten van een schaal waar ooit vlees op is geserveerd, omdat zulk servies ziekmakende vibraties overbrengt op zijn tofu, kan tamelijk veilig worden bestempeld als ‘een beetje in de war’. Maar is orthorexia of orthorectisch gedrag per definitie weird en irrationeel? “Ik geef toe dat bewust ‘gezond eten’ in de verte iets dwangmatigs heeft, maar ik heb weloverwogen redenen om te eten zoals ik eet,” zegt David McCandless, een BBC-journalist die onlangs door vrienden werd ontmaskerd als ‘borderline’ orthorexiapatiënt, maar die niks met die diagnose zegt te kunnen. Twee jaar geleden besloot hij iets te ondernemen tegen zijn voortschrijdende overgewicht en afnemende conditie. “Ik kwam er na wat zelfstudie achter dat ik, zoals zoveel van mijn volwassen medeburgers, insulineresistent ben. Buikje, hoge bloeddruk, licht verhoogde nuchtere bloedsuikerspiegel, het bekende plaatje. Je kunt je kop in het zand steken en onbekommerd doorvreten, maar glashard wetenschappelijk onderzoek laat zien dat die inmiddels epidemische toestand een voordewinds rak is naar voortijdig gezondheidsleed. De literatuur doet ook heel duidelijk uit de doeken hoe je de bakens kunt verzetten. Ik koos voor een licht aangepaste vorm van het mediterrane dieet. Veel verse groenten en fruit, veel vis, wat minder brood en meelproducten, geen margarines met linolzuur, maar olijfolie en volle zuivel. Alles zo onbewerkt mogelijk en waanzinnig lekker klaargemaakt.” McCandless vraagt zich af wie er last heeft van zijn ‘afwijking’. “Ik ben kieskeurig en besteed relatief veel tijd aan voeding. Ik denk ook na over de invloed die het heeft op mijn gestel. Het kost me wat extra moeite om de gewenste ingrediënten bij elkaar te sprokkelen, maar is het nou zo ráár om een markt af te struinen op zoek naar de beste, biologisch geteelde groenten? Naar vlees van een koe die heeft mogen grazen en dat dus een gunstige vetzuurverhouding heeft? Berokken ik daar iemand  schade mee?” Hij zegt zich weinig van de ophef aan te trekken. “Het is dommige kritiek. Sinds ik ‘vreemd’ ben gaan eten, heb ik meer energie, presteer ik meer en ben ik volgens dezelfde vrienden die mijn dieet belachelijk maken aanzienlijk prettiger gezelschap. Bovendien heb ik weer de fysiologie van een achttienjarige. Dankzij mijn ‘orthorexia nervosa’ ga ik de samenleving waarschijnlijk minder kosten.”

Dr Eric van Furth, manager behandelzaken en psychotherapeut bij het Centrum Eetstoornissen Ursula, is het roerend met McCandless eens. “Orthorexia is een non-item, een typisch komkommer-onderwerp, dat telkens weer opduikt als je denkt dat de hype eindelijk is overgewaaid. Steven Bratman heeft de titel van zijn boek, Health Food Junkies, heel slim gekozen. Onderzoek laat steeds duidelijker zien dat we onze gezondheid voor een flink deel zelf in de hand hebben. Met leefstijlmaatregelen kun je heel wat fysieke narigheid voorkomen. Veel mensen vinden dat bedreigend. Ze hebben helemaal geen zin om te veranderen. Het kost immers moeite. Bratman appelleert aan de breed gevoelde behoefte om die verantwoordelijkheid voor het eigen lijf af te schuiven, om het streven naar gezondheid belachelijk te maken. Hij verschaft mensen een alibi om aan hun ongezonde eetpatronen vast te houden. Dáárom is het zo’n bestseller en dáárom schrijven journalisten er zo graag over. Het eigenlijke probleem van onze samenleving is natuurlijk dat we verkeerd en onmatig eten. Je hoeft maar om je heen te kijken.”

Steven Bratman erkent dat hij met zijn boek een zeker schokeffect heeft willen bereiken, maar blijft er bij dat hij een wezenlijk probleem op de kaart heeft gezet. “Je kunt niet ontkennen dat de fixatie op gezond eten levens ruineert,” zegt hij. “Wat denk je van de vrouw die zich na het bijwonen van een lezing tot het veganisme bekeert en zich van haar man laat scheiden als ze ontdekt dat hij bij zijn moeder een schnitzel heeft gegeten? Of van de moeder die zo is gehersenspoeld met macrobiotische waanideeën dat haar kinderen rachitis en een groeiachterstand oplopen? Is dat normaal? Kate Finn ging er aan dood!” Psychotherapeut Van Furth: “Mensen die als gevolg van een te selectief eetpatroon ziek worden, hebben waarschijnlijk full blown anorexia nervosa. Kate Finn stierf uiteindelijk aan een hartritmestoornis. Ik ken haar dossier niet, maar het klinkt zuiver als anorexia. Ernstige ondervoeding met een hartstilstand als resultaat.” Finn zegt echter in haar dagboeken herhaaldelijk dat gewichtsverlies, een mager lichaam, niet haar drijfveer was. Ze wilde zelfs graag zwaarder worden. Haar motivatie was ‘gezondheid’. De wanhoop nabij schrijft ze, terwijl ze is opgenomen in een kliniek voor eetstoornissen: ‘De dokters blijven denken dat ik stiekem overgeef, dat ik gefixeerd ben op mijn gewicht. Maar het enige dat ik wil is lekker in m’n vel zitten. Ik ben ervan overtuigd dat er een dieet moet zijn dat tot optimale gezondheid leidt, maar ik weet nog te weinig. Aan de andere kant, naarmate ik meer informatie verzamel, raak ik verwarder. Ik vind de oplossing niet, dus hou ik maar vast aan de veiligheid van rauwe groenten en fruit.’

Op Bratmans website krioelt het van dit soort dolende zielen. Of het nu anorexia of orthorexia was die de op drift geraakte jonge vrouw twee jaar geleden de dood injoeg, elke leek kan vaststellen dat Finn een pathologische verhouding tot voeding had. Haar pogingen om met ‘correct’ eten een optimale gezondheid te bereiken, waren zacht uitgedrukt weinig productief. Ziet Van Furth iets over het hoofd? Voedingswetenschapper Ingrid Kiefer is het met haar collega eens dat gezonde voeding belangrijk is en dat iedereen zelf moet weten wat hij in zijn mond stopt en vooral ook wat niet. Ze erkent dat er waarschijnlijk meer mensen dood gaan aan te veel en verkeerd eten dan aan een overspannen kieskeurigheid. “Maar orthorexia bestaat wel degelijk,” zegt ze. “Wij zijn aanzienlijk conservatiever dan onze Italiaanse collega’s en schatten dat een half procent van de westerse bevolking er aan lijdt. Het is iets heel anders dan anorexia, al zijn er raakvlakken. Gezondheidsfreaks zullen bijvoorbeeld niet snel aan hun afwijking bezwijken. Als ze werkelijk verstand van voeding hebben, is de kans zelfs groot dat ze puur fysiek inderdaad wat gezonder dan zijn dan ‘normale’ eters. Ook al omdat ze doorgaans flink sporten.” Het grote gevaar loert wat haar betreft in de sociale aspecten. “Ik heb tijdens mijn onderzoek gezien dat veel healthfreaks zichzelf in een geweldig isolement manoeuvreren. Vooral de neiging om te ‘evangeliseren’ gaat hen parten spelen. Jehova’s Getuigen verbleken erbij. Familie en vrienden moeten voortdurend allerlei dwingende colleges over voeding aanhoren. Dat witbrood en aardappelen de bloedsuikerhuishouding ontregelen, dat melkeiwit diabetes type 1 kan uitlokken, dat suiker en verzadigd vet van de duivel zijn, dat… je kunt eindeloos doorgaan. Daar wordt de gemiddelde familie- of vriendenkring, die gewoon lekker en gezellig wil eten, snel moe van.” Eenmaal afgezonderd van zijn omgeving wordt de kans dat de gezondheidsfreak doorschiet en aan tunnelvisie gaat lijden volgens Kiefer snel groter. “Hij klampt zich steeds krampachtiger vast aan zijn dieet, leest op internet alles wat los en vast zit en raakt onvermijdelijk in de war. Het ene na het andere ‘niet optimale’ voedingsmiddel wordt uitgesloten. Op een dag eet hij alleen nog groenten en fruit. Of, desastreuzer nog, alleen graan. Biologisch, uiteraard en alleen als het niet langer dan een half etmaal geleden geoogst is. Als er al bij vrienden gegeten wordt, dan gaat er een overlevingspakket mee. Zo iemand mag de bloeddruk en het cholesterol van een tiener hebben, hij is wèl ziek. Hij heeft dringend hulp nodig. Die is rijp voor een serie therapeutische bezoeken aan de McDonald’s.”